થોડો બાવળને આવ્યો કંટાળો.
ઑફિસમાં બોલાવી સુઘરીને પૂછ્યું કે કેટલોક બાકી છે માળો ?
થોડો બાવળને આવ્યો કંટાળો.

સુઘરી કહે કે સાહેબ પોતાનું ઘર છે કાંઈ બિલ્ડરની જેમ થોડું બાંધીએ ?
એક એક તરણાંની રાખીએ ડિટેલ, એને જાતમાં પરોવીએ ને સાંધીએ.
વ્હાલસોયાં બચ્ચાંનો હોય છે સવાલ, એમાં સ્હેજે ના ચાલે ગોટાળો…
થોડો બાવળને આવ્યો કંટાળો…

ધોધમાર ધોધમાર વરસે વરસાદ તોય છાંટાની લાગે ના બીક,
ફલૅટની દીવાલ અને ધાબાં જોયાં છે ! એક ઝાપટામાં થઈ જતાં લીક,
રેતી સિમેન્ટમાં હેત જો ભળે ને, તો જ બનતો આ માળો હૂંફાળો…
થોડો બાવળને આવ્યો કંટાળો…

ક્વૉલિટી માટે તો ધીરજ પણ જોઈએ ને ? બાવળ કહે કે ભાઈ ઑ.કે.,
ચોમાસું માથે છે એટલે કહ્યું જરાક જાવ હવે કોઈ નહીં ટોકે.
ખોટું ના લાગે તો એક વાત કહી દઉં કે –
આ ઊંધા લટકીને જે પ્લાસ્ટર કરો છો, એમાં થોડીક શરમાય છે આ ડાળો…
થોડો બાવળને આવ્યો કંટાળો…

– કૃષ્ણ દવે

સાવ સીધી લાગતી વાત પણ કવિના હાથમાં આવે એટલે કેવી અદકેરી બની જાય છે ! એક લાકડાનો ટુકડો સુથારના હાથમાં આવે ને એમાંથી ખુરશી-ટેબલ બની જાય એ કસબ આ ગીતમાં સુપેરે અનુભવી શકાય છે. (એક જમાનામાં કૃષ્ણ દવે પણ લાકડાંમાંથી ફર્નિચર બનાવવાનું કામ કરતાં હતાં, આજે સંવેદનો સાથે કામ કરીને કવિતાનું ફર્નિચર બનાવે છે)

આજ સૌન્દર્યની છોડ મધુ-રાગિણી
સત્યનું ગાન ગા, લોહ-તાતું !

પ્રાણ, તેં ગીત ગાયાં સુધા-સોમનાં,
સ્વપ્ન જોયા કર્યાં નીલઘન વ્યોમનાં,
આજ તું દેખ, ભડકા જરા ભોમના,
આંખમાં જેમને મેઘ માતો નથી
પેટ પણ તો ય ટાઢું ના થાતું-
આજ સૌન્દર્યની છોડ મધુ-રાગિણી
સત્યનું ગાન ગા, લોહ-તાતું !

આયખું અંધકારે રડે દુઃખણું,
એ ન મને કદી થાય મોંસૂઝણું,
કિરણ એકાદ પ્રગટાવ તો યે ઘણું,
આપબળનું બતાવી દે એમને
છોગલું ફરકતું રંગ-રાતું –
આજ સૌન્દર્યની છોડ મધુ-રાગિણી
સત્યનું ગાન ગા, લોહ-તાતું !

વ્યર્થતા આજ વાજું વગાડી રહી,
ફૂલનાં જખ્મ ફોરમ ઉઘાડી રહી,
આજ તો ચાંદની ચીસ પાડી રહી,
લાવ, સૌન્દર્યને સફળ કરવા હવે
ભાગ્યહીણાં તણું કોઈ ભાતું ! –
આજ સૌન્દર્યની છોડ મધુ-રાગિણી
સત્યનું ગાન ગા, લોહ-તાતું !

– મકરંદ દવે

કહેવાય છે કે ‘ સત્ય સુંદર હોય છે ‘ – વિનયપૂર્વક અસંમત થાઉં છું……..સત્ય એ સત્ય છે…સુંદરતા-અસુંદરતા-કુરૂપતા પરત્વે તે નિરપેક્ષ છે.

મારા હાથમાંથી હાથ ગયા નીકળીને
.            પગમાંથી પગલાં ફંટાઈ ગયાં એટલે…
બાકી પ્રવાસ બન્યો નિરર્થક સાવ
.            બધાં સપનાં ખર્ચાઈ ગયાં એટલે…

એવું લાગે છે કૈંક ખોટ્ટું બન્યું છે
.            સતત ખોટ્ટાને પાડી છે “હા”
સાચું કરવામાં કોઈ સાથમાં નહોતું ને
.            પાછી હિંમત પણ પાડતી’તી “ના !”
સંજોગોમાંથી બધા નીકળી ગ્યા યોગ
.            બધા સંબંધ વિખરાઈ ગયા એટલે…

તોડફોડ આટલી મોટી નીકળશે
.            એનો સપને પણ ન્હોતો કોઈ ખ્યાલ…
પહેરી શકાય એવાં વસ્ત્રો લૂંટાઈ ગયાં
.            લૂંટાયા અઘરા સવાલ…

નીકળી ગ્યા એમાંથી સઘળા જવાબ
.            અહીં પ્રશ્નો અંટાઈ ગયા એટલે…

-પ્રફુલ્લ પંડ્યા

જરા નોખી ભાતનું ગીત… કવિ કહે છે કે આ ગીત અંટાતા પ્રશ્નોનું ગીત છે પણ સહજ સમજાય છે કે આ ગીત આપણા બધાનું જ છે.. આપણી જિંદગીનું જ ગીત છે…

પળની છાયા તે હોય આવડી !

વીતકનું ઘાસ ઊગ્યું ખુલ્લે મેદાન
એનું હરિયાળું મૌન બધે ફરકે
ઊડતાં પતંગિયાંના રંગોની ઝાંય પડે
ઝાકળમાં ઓગળતા તડકે
સુગંધનાં પગલાંને સાચવતી બેઠી છે
પાંપણની બેય ભીની પાંદડી.

ઘેનમાં ઘેરાઈ જાઉં એવું ચોમેરથી
નીલું આકાશ મને ઘેરે
પાતળી દીવાલ બધી થઈ જાતી એવી કે
આખુંય ઘર ઊડે લ્હેરે
આભનીયે પ્હાડ દૂર ઘૂમી વળવાને
મારી આંગળીઓ થાય પવનપાવડી……

– મનોજ ખંડેરિયા

અત્યંત મુલાયમ શબ્દોમાં ગહેરી વાત કીધી છે – પળની છાયા અર્થાત કોઈક action અથવા inaction – જેના પરિણામ લંબાતા જતા પડછાયા જેવી છે…..સ્મૃતિમાં સુગંધ પણ છે અને ભીનાશ પણ છે…..કેદ કરતી દિવાલોય છે અને સ્મરણોનો નિ:સીમ વ્યાપ પણ છે…….

મા રે મા ! તું મને મળવા આવ્ય,
કાળી અટલસનું કાપડું લાવ્ય.
કાપડું તો માડી, ફાટી ફાટી જાય,
ગાડું ભરીને ધાન લાવ્ય.
ધાન તો માડી, ચવાઈ જાય,
તાંબા પિત્તળની હેલો લાવ્ય.
હેલ તો માડી, ભાંગી ફૂટી જાય,
પાંચ રૂપિયા રોકડા લાવ્ય.
રૂપિયા તો માડી વપરાઈ જાય,
ડાબલી ભરીને અમલ લાવ્ય.
ઘટ ઘોળું ને ઝટ ઘૂંટડા ભરું,
ને આ જલમનો છૂટકો કરું.

(લોકગીત)

લોકગીત એટલે સમાજનો ખરો પડઘો. કવિની કવિતા ઘણીવાર કળાના રસ્તે ચડીને ગુમરાહ થતી પણ દેખાય પણ લોકગીત એટલે સાંપ્રત સમયનો સીધો અરીસો જ. જુઓ આ ગીત. પહેલી જ પંક્તિમાં પરિણિતાની કાળી વ્યથા ઉજાગર થઈ જાય છે… માનો દ્વિકાર અને રે નો લહેકો દીકરીની પીડાને ધાર આપે છે. દીકરી માને મળવા બોલાવે છે. કેમ ? કેમકે વહુને પિઅર જવાની છૂટ મળી નથી. સાસરામાં પડતી તકલીફોનો ઇલાજ દીકરી દુન્યવી સામગ્રીઓમાં પહેલાં તો શોધવા મથે છે. પણ દીકરી જાણે છે કે કપડું થોડો સમય લાજ ઢાંકી શકશે, અનાજ સમયના ખાડાને ઘડીકભર પૂરશે, વાસણ-રૂપિયા આ બધું દીકરીની સમસ્યાઓનો હંગામી ઈલાજ છે.  કાયમી ઈલાજ તો અમલ ઘોળીને આ ઝેર જેવા જીવતરનો “ઝટ” આણવો એ જ છે…

આજે પણ સ્ત્રીઓની આ પરિસ્થિતિનો ખાલી કલર જ બદલાયો છે, સ્થિતિ તો એની એ જ છે…

પ્રભુજીને પડદામાં રાખ મા
પૂજારી, તારા –
આતમને ઓઝલમાં નાખ મા.

વાયુ વીંઝાશે ને દીવડો હોલાશે એની
ભીતિ વંટોળિયાની ભાખ મા,
આડે ઊભો તારો દેહ અડીખમ
બાપુ, ભળી જાશે ખાખમાં.
પૂજારી, તારા –
આતમને ઓઝલમાં નાખ મા.

ઊડી ઊડીને આવ્યાં પંખી હેમાળેથી,
થાક ભરેલો એની પાંખમાં;
સાત સમંદર પાર કર્યા તોયે
નથી રે ગુમાન એની આંખમાં
પૂજારી, તારા –
આતમને ઓઝલમાં નાખ મા.

આંખનાં રતન તારાં છોને હોલાય,
છોને હીરા લૂંટાય તારા લાખના;
હૈયાનો હીરો તારો નહિ રે લૂંટાય કો’થી
ખોટા હીરાને ખેંચી રાખ મા.
પૂજારી, તારા –
આતમને ઓઝલમાં નાખ મા.

– ઇન્દુલાલ ગાંધી

કવિની ખૂબ જાણીતી આ રચના આજે લયસ્તરોના ભાવકમિત્રો માટે.

અંતરના દીવડાની સાચી માવજત એ ઈશ્વર સાથેની પારદર્શિતા જ હોઈ શકે પણ આપણને ડગલે ને પગલે જીવનમાં પડદાંઓ જ ઊભા કરતા રહેવાની કુટેવ પડી ગઈ છે…

કોઈ અદીઠ ભણી વણથંભ્યા વાયરે
જિન્દગીનો જાય છે તરાપો.

લાખ વાર તરતા રહેવાની તાકાત ભલે
એક વાર ડૂબવાનું સાચું.
મોજાંની સોડ મારી ક્યાં રે ન જાણું
હું તો મોજાંએ મોજાંએ નાચું;
દરિયો તો બદલે મિજાજ એમાં બદલાતો
ખારવાનો ખોટો બળાપો.

આઘી આઘી કળાય આથમણી કોર એને
પાસે ને પાસે પિછાણી,
પાણી પર ઝલમલતાં કિરણો, ને કિરણોમાં
ઊંડાપતાળ જોઉં પાણી;
જળની આ ચાદરમાં પોઢું, તો પ્રાણ, મને
આખું આકાશ વણી આપો !

-મકરંદ દવે

સિદ્ધહસ્ત કલમે કેવું રમ્ય ચિત્રણ કર્યું છે !!! શબ્દસૌંદર્ય એવું મનોરમ છે કે અર્થગાંભીર્યને જરાપણ હાવી થવા દેતું નથી……

*

લયસ્તરો તરફથી સહુ વાચકમિત્રોને હોળી તથા ધૂળેટીની રંગબેરંગી શુભકામનાઓ…

*

કપટી ના’વ્યા કાનજી, ગિરધારી ગોકૂલ,
સાથ લાગ્યો સોહામણો, ફાગણ ખીલ્યાં ફૂલ.
ફાગણ ફુરંગા, શામ સુરંગા ! અંગ રંગા ઓપીએ,
મુળગી ન માયા, નંદજાયા ! કંસ ઉપર કોપીએ,
ભામન ભોળી, રમે હોળી, તેમ ટોળી તાનને,
ભરપૂર જોબનમાંય ભામન, કહે રાધા કાનને.
જી ! કહે રાધા કાનને.

– ? ભૂરો

ફાગણનાં ફૂલ ખીલી ઊઠ્યાં છે આવામાં એનો સાથ સોહામણો લાગે પણ કપટી કૃષ્ણ ગોકુળ પરત આવ્યા નથી. હે સોહામણા રંગવાળા શ્યામ ! ફાગણ ફોરી ઊઠયો છે. આવામાં તો અંગ ઉપર રંગ હોય તોજ શોભે પણ હે નંદજીના લાલ ! તને તો મૂળથી જ અમારી માયા નથી રહી. આવો ગુસ્સો તો કંસ ઉપર જ કરાય, ભરપૂર જોબનવંતી રાધા ટોળીમાં હોળી રમતાં રમતાં કૃષ્ણને આમ કહે છે.

અંત્યપ્રાસ અને આંતર્પ્રાસની અદભુત રચનાના કારણે આ ચારણી કૃતિ સાદ્યંત સંતર્પક થઈ છે. રચનાકારનું નામ મોટા ભાગે ભૂરો છે. કદાચ ઉપલેટાના રહીશ ભૂરો રાવળ અથવા ભૂરો મીર હોઈ શકે…

સતત રહીને પરી, વરી હું વિઠ્ઠલવરને વરી

હું જાણું કે સામો ચાલી એ તો શીદને આવે,
દૂર રહીને બહુ બહુ તો એ વેણુનાદ બજાવે.
મેં તો મારી સઘળી સુરતા ચરણકમળમાં ધરી,
વરી હું વિઠ્ઠલવરને વરી

એ પંડે ઘનશ્યામ, ગમે તો ભલે ખાબકી પડે,
હું તો ખાલી વાદલડી તે બેત્રણ છાંટા જડે.
તોય પલળતાં આવી ઊભો, શી અણધારી કરી !
વરી હું વિઠ્ઠલવરને વરી.

– હરિકૃષ્ણ પાઠક

અદભુત ! અદભુત ! અદભુત !

(પરી=દૂર; સુરતા=અંતર્વૃત્તિ, લગની)

સુખની આખી અનુક્રમણિકા
અંદર દુ:ખના પ્રકરણ
તમે જિંદગી વાંચી છે ?
વાંચો તો પડશે સમજણ

પૂંઠાં વચ્ચે પાનાં બાંધ્યાં, જેમ ડચૂરા બાઝે
આંસુના ચશ્માં પહેરીને, પાનેપાનાં વાંચે
પથ્થરના વરસાદ વચાળે,
કેમ બચાવો દર્પણ… તમે જિંદગી…

હશે કોઈ પ્રકરણ એવું કે ખરે વાંચવાલાયક
તમે ફેરવો પાનાંને, એ પુસ્તકમાંથી ગાયબ !
ફાટેલાં પાનાંનાં જેવાં
ફાટી જાતાં સગપણ…. તમે જિંદગી….

આ લેખક પણ કેવો, એને દાદ આપવી પડશે
લખે કિતાબો લાખો, પણ ના નામ છપાવે કશે
હશે કદાચિત લેખકજીને
પીડા નામે વળગણ…. તમે જિંદગી…..

– મુકેશ જોષી

આવો હવે તો સાવ હળવા થઇને આવજો
ઝાકળની વાત પછી માંડશું
શબ્દોનો ભાર બધો મૂકીને આવજો
કાગળની વાત પછી માંડશું

પંખીની વાતમાં પીંછા ના હોય
એને અચરજ જેવું કશું ન માનતા
વૃક્ષ વિનાના એ જંગલની વાત વિશે
અટકળિયાં કાંઇ નથી જાણતા

આવો તો ખોબામાં અજવાળું લાવજો
ઝળહળની વાત પછી માંડશું

ઘટના વિનાના આ કંઇ નહિની વારતામાં
ભજવ્યો’તો હોવાનો વેશ
પડછાયા ક્યારના શોધ્યા કરે છે
પેલા માણસ વિનાનો કોઇ દેશ

આવો તો ચપટીમાં વિસ્મય લઇ આવજો
અટકળની વાત પછી માંડશું

– ગૌરાંગ દિવેટિયા

શું ચોટદાર વાત છે !!! ભલભલું થઇ શકાય પરંતુ હળવા થવું તો સંત સાટેય દોહ્યલું રહ્યું…..

કાલાનાં ગલોફાં બેય બાજુ ફાડીને
.                          દૂધ દૂધ હસતો કપાસ !
સ્ત્રોવરની જેવડું સાંકડું લાગે છે ખેત
.                         સીમનોય કરતો ઉપહાસ.

ગોટેગોટામાં શ્વેત ઝૂકીને અમળાતો
.                         સાગરના પાડતો ચાળા :
દરિયાનાં ફીણ બે’ક પળનાં મે’માન
.                         શીદ રેતીમાં મારતો ઉછાળા ?
કાયમ છલકાઉ ના પૂનમની પરવા કે
.                         મારે ના જોઈએ અમાસ !

કાલાંથી પ્રગટેલું હાસ મારું ગૂંથાતું
.                         અવનિ આખીને વીંટળાશે,
ઉઘાડાં અંગ બધાં ઢાંકીને મનખાને
.                         રોમરોમ હળવું હસાવશે,
ચાંદનીના અજવાળાં પાથરશે ઘેરઘેર
.                         સૂરજનો કરશે ઉજાસ !

– ભાનુપ્રસાદ પંડ્યા

કાલાં ફાટેને અંદરથી દૂધ જેવો કપાસ હસતો લચી પડે છે ત્યારે એના ઉજાસ સામે ખેતર અને સીમ પણ સાંકડા લાગે છે. બે ઘડીના મહેમાન દરિયાનાં સફેદ ફીણ કે એક દી’ના અતિથિ અમાસ-પૂનમથી પણ કાલાંની સફેદી વધુ શુભ્ર છે.

નવી પેઢીને તો કદાચ કાલાં એટલે શું એ પણ સમજાવવું પડે.

નેણ ના ઉલાળો તમે ઊભી બજાર
અહીં આવે ને જાય લાખ લોક,
મરકે કો ઝીણું, કોઈ ઠેકડી કરે ને વળી
ટીકીટીકીને જુએ કોક.

અમથા જો ગામને સીમાડે મળો તો તમે
ફેરવી લિયો છો આડી આંખ,
આવરો ને જાવરો જ્યાં આખા મલકનો
ત્યાં આંખ્યુંને કેમ આવે પાંખ !
લાજને ન મેલો આમ નેવે કે રાજ
અહીં આવે ને જાય લાખ લોક.

નેણના ઉલાળામાં અવું કો ઘેન
હું તો ભૂલી બેઠી છું ચૌદ લોક,
પગલાં માંડું છું હું તો આગળ, ને વળીવળી
પાછળ વંકાઈ રહે ડોક,
આવી ફજેતી ના હોય છડેચોક
અહીં આવે ને જાય લાખ લોક.

-હરીન્દ્ર દવે

ઘણીવાર એમ થાય કે અમુક કવિઓ જો થયા જ હોત તો આવા રળિયામણા ગીત કોણ લખતે !!!!!

ઉછાળ દરિયા, ઉછાળ પ્હાડો, ઉછાળ માટી-પંડ;
ઉછાળ મનવા, મુઠ્ઠી ખોલી સકળ બ્રહ્મનું અંડ !
હોય હવે નહીં બંધન-બાધા, ધોધે ધસમસ ધસવું;
એકીશ્વાસે ચડી હવે તો મેરુ-માથે વસવું !
.                        હૈયે બારે મેઘ ઊમટ્યા, વરસે વ્હાલ પ્રચંડ !
નાવે નાવે પાંખ ઊઘડે, ગગન ઊઘડે દરિયે !
ગ્રહ-તારાની ભીડ મચી શી ! ચાંદ-સૂરજ આ ફળિયે !
.                       વાટઘાટ-ઘર-ગામ ડૂબતાં પામું બધું અખંડ !
વામનજીના કીમિયા કેવા ! કણ કણ વિરાટ ખૂલે,
શેષનાગની શય્યા છોડે અનંત અંદર ઝૂલે,
.                       છોળે છોળે છંદ છલકતા જલ જલ ચેટીચંડ !

– ચંદ્રકાન્ત શેઠ

પ્રેમની અનુભૂતિ કેવી અદભુત છે. સ્વનું સંધાન માત્ર સર્વ સાથે જ નહીં, સર્વસ્વ એવા બ્રહ્મ સાથે થઈ જાય છે. હૈયામાં પ્રચંડ વહાલ વરસે ત્યારે ક્ષણમાં સદી ને કણમાં બ્રહ્માંડ મહસૂસ થાય છે.

ક્યાં પેલું રૂપ અને ક્યાં પેલી માયા ?
અહીં તો કેવળ લંબાયેલી અભાવની રણછાયા !

હાથ મહીંના સ્પર્શ હૂંફાળો,લોચન ખાલી માયા !
ક્યાં પંખીના કલરવ મીઠા ? ઊડવાં ક્યાં રઢિયાળાં ?
શૂન્ય આભની તળે જોઉં છું :
માંડ જાળવી રાખેલા કો
પારેવાનાં શ્વેતલ પિચ્છ વિખાયાં !
ક્યાં પેલું રૂપ અને ક્યાં પેલી માયા ?

આંબે આંબે કાન માંડતો, એ ટૌકો નહિ પામું !
નજર ઠેરવું ત્યાં ત્યાં જાણે કશુંક બળતું સામું !
મારા ઘરની તરફ પડ્યા તે
કેમ કેમ એ નાજુક પગલાં
પાછાં વળે વીંધાયાં ?
ક્યાં પેલું રૂપ અને ક્યાં પેલી માયા ?

અંદર ખાલી, બહાર ખાલી, તરસ ત્વચા પર તતડે ;
હસીખુશીની હવા અરે શી ગભરુ ગભરુ ફફડે !
ખરી ગયેલાં ફૂલો જોઉં છું
કેમ કેમ રે ભરી વસંતે
એનાં હાસ્ય વિલાયાં ?
ક્યાં પેલું રૂપ અને ક્યાં પેલી માયા ?
અહીં તો કેવળ લંબાયેલી અભાવની રણછાયા !

– ચન્દ્રકાન્ત શેઠ

ઘણાં વખતે એકદમ classical ગીત વાંચવા મળ્યું…..નખશિખ રળીયામણું !!

ના રે, ના! પંખી ક્યાં ગાય છે?
પંખી તો ઊડતા ભગવાન છે જે પોતાના ટહુકાથી સાક્ષાત થાય છે!

આ બાજુ પથ્થરના મંદિરમાં થાય રોજ કાળમીંઢ ધર્મોના કાંડ
આ બાજુ પંખીઓ બેસતા એ ઝાડવાની એક એક ડાળી બ્રહ્માંડ

ના, રે! પરભાતિયું ક્યાં થાય છે?
આવડે તો પીઓ, આ પંખીના કલરવથી રસબસતો તડકો ઢોળાય છે

તાજપથી નાહેલું ઝાડવું હવામાં જેમ છૂટ્ટાં મૂકી દે છે પાન
એમ ચાલ, વેગળું મૂકી દઇએ આપણે ય મુઠ્ઠીમાં સાચવેલ ભાન

ના, રે ! ક્યાં મંદિર બંધાય છે?
અહીંયા તો કંઠ એવું કોડિયું કે કોઇ એમાં નવું ગીત પેટાવી જાય છે

– રમેશ પારેખ

ઘુંઘરૂના ઝણકારે વાત કરી નોખી,
મેં જિંદગીને મીરાંની સાથ પછી જોખી.

પાલવમાં ચીતરેલો મેવાડી મહેલ તોય
ગોકુળના વાયરાની આશ સદા રમતી,
ચાંદલો કરતાં હું દર્પણમાં જોઉં :
થાય મુજથી વધારે હું માધવને ગમતી.

રાતનું અજવાળું આવે બોલાવવાને મૂર્તિએ
આંખોથી આવ કહી પોંખી.
મેં જિંદગીને મીરાંની સાથ પછી જોખી.

તંબૂરો છેડે છે એના એ સૂર
હવે વાંસળીના સૂરોમાં લીન થઇ જાવું છે
દરિયો બનીને જો માધવ લહેરાય તો
ઝળહળતા શ્વાસ કાજ મીન થઈ જાવું છે,

જન્મે જન્મે હું એને જાણીને ભુલું ને
જન્મે જન્મે એણે તોય મને ગોખી.
મેં જિંદગીને મીરાંની સાથ પછી જોખી.

-મુકેશ જોષી

એક રમ્ય ગીત….

વૃક્ષ પવનને મળે એમ બસ મળીએં
કદી ઝૂલીએં, કદી પવન સંગાથે થોડું ઢળીએં
વૃક્ષ પવનને મળે એમ બસ મળીએં

પવન વૃક્ષની ભીની ફોરમ સંગાથે લઈ ફરે
વૃક્ષ પવનને સંભારીને ડાળ ડાળ રણઝણે
રણઝણવું રણઝણવું રમતાં ખોવાઈએં ને જડીએં
વૃક્ષ પવનને મળે એમ બસ મળીએં

વૃક્ષ ગોઠડી કરે અને ટહુકાની ભાષા બોલે
પવન વૃક્ષ પાસે અંતરનાં ઊંડાણોને ખોલે
ઝીણું જંતર વાગે એને સ્થિર બની સાંભળીએં
વૃક્ષ પવનને મળે એમ બસ મળીએં

– રમણીક સોમેશ્વર

જેમ પવન વૃક્ષની ડાળ-ડાળ સોંસરવો નીકળી જાય અને વૃક્ષનું આખું અસ્તિત્વ ગીત-ગીત બની જાય એમ જ આપણી ભીતર ઊતરી જતું મજાનું ગીત…

વનવગડાની ક્ષણો ઘણેરી મેં તો મનભર માણી.

ગઠરીમાં સચવાઈ થોડી મારગમાં વેરાઈ,
ઘૂળઢગે ઢબૂરાઈ થોડી ફૂલ બની ફોરાઈ,
યુગયુગથી તરભેટે ઊભી
શાલભંજિકા જોડે થોડી હજુ નથી કરમાણી.

ઊખળી કો ફેલાઈ જેવી સમેટવા સંકેલી,
વંટોળિયે પલાણી જાણે અજાકજા બ્હેકેલી !
ઇયળે આંકી ઓકળિયુંમાં
ડાહીડમરી શાણી થઈ કો ઠામૂકી શરમાણી !

લાગી કો અણજાણી પ્હેરી રાનેરી સન્નાટો ?
ઝરડઝાંખરે થોભી વા કો સાંભળવા સુસવાટો ?
ઝાંઝરના ઝંકારે હેંડી
આખો પલ્લો વીંઝી હેંડી અણુ-અણુ પરમાણી.
વનવગડાની ક્ષણો અનેરી મેં તો મનભર માણી.

– બિપિન મેશિયા

વનવગડામાં ગાળેલી ક્ષણોનો ખજાનો કવિ તળપદી ભાષામાં આપણી સામે ખોલે છે. કેટલીક ક્ષણો યાદદાસ્તમાં સચવાઈ રહી છે, કેટલીક નહીં. કેટલીક મઘમઘી રહી છે પણ કરમાઈ એકે નથી. જો કે અણુ-અણુને પ્રમાણે એવા વનવગડા અને એવા પ્રમાણનાર પણ હવે ક્યાં બચ્યા જ છે?

અજબ-ગજબનું જંતર કાયા અજબ-ગજબનું જંતર
વાદક છેડે તાર તો બોલે, નહીંતર મૂગું મંતર – કાયા

શ્વાસ શ્વાસના તાર ને નાનો હૃદય નામનો ટેકો,
અદીઠ નખલી છેડે સૂર તો લયમાં ભળે છે ઠેકો,
મંદ્ર, મધ્ય, ને તારમાં વાગે, નખશિખ સૂરિલ નિરંતર
.                                                 અજબ-ગજબનું જંતર…

તાર ચડે તો ચડત સૂરમાં, તાર ઢીલા તો બોદું,
તાર બરાબર મળે ન ત્યાં લગ મૂળ ષડ્જ ક્યાં શોધું ?
સાંગોપાંગ સમજમાં ના’વે, સૂરતાલનું તંતર
.                                                અજબ-ગજબનું જંતર…

તજો વિવાદી, વાદી, સંવાદીને લયમાં સાધી,
અલખ, અનાદિ નાદ સધાતાં લાગે સૂર સમાધિ,
ધીરે ધીરે ઘટે ‘લલિત’ અવ ખાલી સમનું અંતર.
.                                                અજબ-ગજબનું જંતર…

– લલિત વર્મા

વાદ અને વિવાદને ત્યજીને સમ્-વાદનો લય સાધીએ ત્યારે જ અલખ સાથે અનાદિ નાદ સાધી શકાય….

મેરે પિયા મૈં કછુ નહિ જાનૂં ,
મૈં તો ચુપચુપ ચાહ રહી

મેરે પિયા, તુમ કિતને સુહાવન,
તુમ બરસો જિમ મેહા સાવન.
મૈં તો ચુપચુપ નાહ રહી

મેરે પિયા તુમ અમર સુહાગી,
તુમ પાયે મૈં બહુ બડભાગી
મૈં તો પલપલ બ્યાહ રહી.

– સુન્દરમ્

વિશુદ્ધ પ્રેમની બાની….. કેટલા સરળ શબ્દો ! એટલો અદભૂત ભાવ છે કે આ વિષે કંઈ પણ બોલવું-લખવું મારા ગજાની બહારની વાત છે…..

અમે દરિયો જોયો ને તમે યાદ આવ્યાં
અમે દરિયો ખોયો ને તમે યાદ આવ્યાં

અમે દરિયાને તીર એક રેતીનો ઢગલો
તમે રેતીમાં સળવળતું પાણી
તમે દરિયાને વળગેલી ખારી ભીનાશ
અમે માછલીના સ્પર્શની વાણી

અમે રેતી જોઈ ને તમે યાદ આવ્યાં
અમે વાણી ખોઈ ને તમે યાદ આવ્યાં

અમે દરિયામાં ડૂબેલી નદીઓના નામ
તમે નદીઓના ડૂબેલા ગાન
અમે ડૂબવાની ઘટનાનું ભુરું આકાશ
તમે વાદળમાં સાગરનું ભાન

નામ ડૂબતું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં
આભ ઉગતું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં

– ભાગ્યેશ જહા

એક રળિયામણું ગીત……

બંધુ, તમે જરાક આઘા ખસો ને મને
મારું એકાંત ફરી આપો !

બોલો તો વેણ બહુ મીઠાં લાગે ને
તમ સ્પર્શે હવા વહે છે શીળી
મધુરપથી સીંચ્યા આ માંડવામાં તોય પડે
પાંદડી સંબંધની પીળી;
સામે જુઓ, આ મારો સમદર અગાધ અને
સમદરમાં એકલો તરાપો .

ઝાંખીપાંખી આ બધી બત્તી બુઝાવો
ને ઘરનું સંગીત કરો બંધ,
અંધારું ધોધ બની તાણી લઈ જાય મને
અંધારે ભાળું હું અંધ;
ઘરની આ માયા ને છાપરીની છાયાને
અધપળમાં આજ તો ઉથાપો !

બંધુ, ન લેશ આજ માઠું લાગે હો ભલા
બંધુ, આ પ્રીત નથી પોચી ,
આઘે કર્યા તે નથી અળગા જરાય
નથી ખાલીપે ગોઠડી ઓછી;
ઊંડે ઊંડે મને પામું, પામું ને બજે
સંગીના ઊંચે આલાપો,

બંધુ, તમે જરાક આઘા ખસો ને મને
મારું એકાંત ફરી આપો !

– મકરંદ દવે

ભગવાન બુદ્ધની મહાભિનિશ્ક્રમણના થોડા દિ પહેલાંની અવસ્થાની આ વાત હોય તેવું નથી લાગતું ! મીરાંબાઈના શબ્દોમાં – આ હંસલાને હવે મોતી ચણવા નથી…..ઊડવું નથી…..કંઈ ગમતું નથી….બસ એકલા બેસીને ગગનને તાકવું ગમે……

જીવતર જીવ્યાં તાણેવાણે !
સાળ વચાળે શ્વાસ ગૂંથતા, હરદમ હરિનાં ગાણે !
.                                         જીવતર જીવ્યાં તાણેવાણે !…

.                   ફળફળતાં જળમાં ઝબકોળી
.                                     કરમ-જુવારની કાંજી !
.                   સૂતરને તરણીથી જ તાણી
.                                    અંજળ નીરખ્યાં આંજી !
ખપાટ ખસતી જાય ખટાખટ, ખરાં ખોળિયાં ટાણે !
કરમ-ધરમનાં લેખાં-જોખાં, ગૂંજે પાણે – પાણે !
.                                             જીવતર જીવ્યાં તાણેવાણે…

.                   અરધાં બાહર અરધાં ભોં-માં
.                                       રહ્યાં ચોફાળ સાંધી !
.                   હૃદય-રાશનો રંગ ચડાવ્યો
.                                           રાખી મુઠ્ઠી બાંધી !
નિગમ-સારમાં નીતિ જીતી, મૂલ ન થાયે નાણે !
જોગી, યોગી, ધીર, વીર મેઘમાયો મસ્તી માણે !
.                                            સાળ વચાળે શ્વાસ ગૂંથતા…
.                                            જીવતર જીવ્યાં…

– દાન વાઘેલા

પાટણ-નરેશ સિદ્ધરાજ જયસિંહે બંધાવેલા સહસ્ત્રલિંગ તળાવમાં સતી જસમા ઓડણના શ્રાપને લીધે પાણી ટકતું નહોતું. જ્યોતિષીઓએ જણાવ્યું કે કોઈ બત્રીસ લક્ષણા પુરૂષનો ભોગ આપવામાં આવે તો જ તળાવમાં બારેમાસ પાણી રહેશે. ધોળકા પાસેના એક ગામમાં માયા નામના વણકર યુવાન બત્રીસ લક્ષણો હતો. પાટણના નાગરિકોની હાજરીમાં વીર મેઘમાયાએ સ્વેચ્છાએ યજ્ઞવેદીમાં પોતાનું બલિદાન આપ્યું.

વીર મેઘમાયાએ સ્વ-બલિદાન આપતાં પૂર્વે શું કહેવા ધાર્યું હશે એનું આ ગીત… વણાટક્રિયાના તળપદા શબ્દો અને વર્ણાનુપ્રાસના કારણે ગીત વધુ આસ્વાદ્ય બન્યું છે.

અષાઢી મેઘ જેમ અણધાર્યા કોકવાર તારે મલક ચઢી આવશું
ધોધમાર, ઝરમર, ફૂહાર વળી વીજળી ને વાછંટો લાવશું… કોકવાર

આ તો પહેલો વરસાદ પછી બીજો વરસાદ
.                               એવું ભીંજાતાં ભીંજાતાં ગણવાનું હોય નહીં
ખેતર ને માટીની જેમ બધું લથબથ મહેકાય
.                               પછી કક્કાની જેમ કશું ભણવાનું હોય નહીં
ઘર આગળ મોગરો, ગુલાબ વળી વાડામાં બારમાસી ગલગોટા વાવશું
.                                                       …કોકવાર તારે મલક ચઢી આવશું

વૃક્ષોમાં અજવાળું થાય એવી વેળાનાં
.                               પંખીઓ તારામાં અટકળને ગાશે
બળબળતી પડસાળો ટળવળતી ઓસરીઓ
.                               ટાઢોળા વાયરાની જેમ બધે વાશે
માયાળુ લોક મને રોકશે ને કહેશે કે વરસો રે વાદળની જેમ વહી જાવ શું ?
અષાઢી મેઘ જેમ અણધાર્યા કોકવાર તારે મલક ચઢી આવશું

– મણિલાલ હ. પટેલ

અણધાર્યા આવી ચડવાની વાત… પહેલા અને બીજા વરસાદની કક્કાવારી ભગવતીકુમાર શર્માનું ગીત યાદ અપાવી દે.

હજી વ્હાલમને આવવાની વાર
તમે જંપો, હે પોપચાં, લગાર;
મારી સાથે કાં રાતભરી જાગો ?

હજી વ્રેહથી વીંધાય અંગ આખું
તમે શીદને રડો,લ્યો,છાનાં રાખું,
રે કેમ મારી પીડા ઉછીની તમે માંગો ?

ગણતાં થાકું છું હું તો આભના તારલિયા
તમે કીકીમાં કેમ રહો ઝીલી,
આઘું ઠેલાતું રહે વ્હાણું ને આજ મારી
રાત રાણી કેમે નહીં ખીલી !
હજી કિરણોને ફૂટવાની વાર,
તમે જંપો, હે પોપચાં, લગાર;
મારી સાથે કાં રાતભરી જાગો ?

વ્હાલમને આવવાની વેળા થશે ને
મારી રાતડીનાં ઊઘડશે ભાગ્ય,
એને હૂંફાળે સંગ જાગવાની ઝંખનાનો
ગુંજરશે જયારે એક રાગ,
ત્યારે પળમાં બિડાશે બેઉ દ્વાર
તમે જંપો, હે પોપચાં, લગાર;
મારી સાથે કાં રાતભરી જાગો ?

– હરીન્દ્ર દવે

કેવું અદભૂત ભાવવિશ્વ સર્જાયું છે !!

તું મીંઢળ જેવો કઠ્ઠણ
.                  ને હું નમણી નાડાછડી !
તું શિલાલેખનો અક્ષર
.                  ને હું જળની બારાખડી !

એક આસોપાલવ રોપ્યો,
તેં આસોપાલવ ફળિયે રોપ્યો તોરણમાં હું ઝૂલી,
તું અત્તરની શીશી લઇ આવ્યો પોયણમાં હું ખૂલી;

તું આળસ મરડી ઊભો
.                  ને હું પડછાયામાં પડી !

એક પાનેતરમાં ટાંક્યું,
મેં પાનેતરમાં મોતી ટાંક્યું પૂજ્યાં તેં પરવાળાં,
મેં શ્રીફળ ઉપર કંકુ છાંટ્યું પૂછ્યા તેં સરવાળા;

તું સેંથીમાં જઈ બેઠો ને હું પાંપણ પરથી દડી !

– વિનોદ જોશી

“તું આમ ને હું આમ”ની લોકગીતની ચાલમાં ચાલતું ગીત પણ એક-એક કલ્પન પાસાદાર. મને જળની બારાખડી સ-વિશેષ ગમી ગઈ… સાહ્યબો સાદા પથ્થર પરનો અક્ષર નહીં, શિલાલેખ પરનો અક્ષર છે. કેવું કલ્પન! શિલાલેખ પરનો અક્ષર એટલે સદીઓ વીતી જાય તોય ન બદલાય એવો. અને જળની બારાખડી ! કોઈ એક પળેય એ સ્થિર રહી શકે? વાહ ! વાહ ! વાહ !!

તમે હંસ હું મોતી
પાણી લાગે અમથું ખારું નથી હવે હું રોતી

ઉપર શાંત પરંતુ પાણી અંદર બહુ હઠીલાં,
અઘરા આ સરવરની અંદર નથી ક્યાંય પણ ચીલા,
ઊંડી ડૂબકી મારી મુજને તળિયે લેજો ગોતી.

પાંખ હોય તો કે’ દિવસની આવી હોત કિનારે,
ચાંચ મહીં બિડાઈ જવાનો ખરો ઈરાદો મારે,
બંધ છીપમાં ભવભવથી હું વાટ તમારી જોતી.

– મુકેશ પુરોહિત

કેવી સરળ ભાષા અને પ્રણયની કેવી તીવ્રત્તમ આરત ! આમ તો છીપ અને ખારાં પાણીને સામાન્યતઃ સરોવર સાથે સંબંધ નથી અને હંસની વાત કરીએ તો એને દરિયા સાથે લેતી-દેતી નથી પણ ગીત એવું ફક્કડ થયું છે કે આટલું પોએટિક લાઇસન્સ સહજ સ્વીકારી લેવાનું મન થાય…

અવળી ચાલ, અજાયબ કેડા
એક જ ડગલે માપી લીધા ત્રણે કાળના છેડા.

ભાતભાતનાં ભાવભોજથી તસતસતાં તરભાણાં,
અબૂધની આગળ મૂકેલાં અઘરાં કોઈ ઉખાણાં;
ચાખે એ સહુ નાચે લઈને માથે નવ નવ બેડાં,
અવળી ચાલ, અજાયબ કેડા.

ધખધખતી એક ધૂન ચડાવી લખીએ લખ સન્દેસા.
પગ થઈ જાતા પવનપાવડી, હાથ બન્યા હલ્લેસાં;
મીટ-અમીટે એ જગ જોવા, વિણ વાયક વિણ તેડાં,
અવળી ચાલ, અજાયબ કેડા.

– સંજુ વાળા

જમાનો એનો છે જે પોતાની રાહ પોતે કંડારે છે. બીજાની ચાલ કે બીજાએ ચાતરેલી કેડી નહીં પણ જરા અવળું કરી શકો તો ભૂત, વર્તમાન ને ભવિષ્ય – બધું જ તમારું છે. પંક્તિ-દર પંક્તિમાં છવાયેલો વર્ણાનુપ્રાસ (alliteration) કવિતાના નિર્મિત સંગીતની ભીતર એક બીજું સંગીત ઉમેરે છે, જાણે કે શરણાઈની પછીતે ઝાંઝરી !

સૂકી જુદાઇની ડાળ તણાં ફૂલ અમે
છાના ઊગીને છાના ખરીએ
તમો આવો તો બે’ક વાત કરીએ…

ફાગણ ચાલે ને એનાં પગલાની ધૂળથી
નિંદર ઊડે રે સાવ કાચી
જાગીને જોયું તો ઊડે સવાલ, આ તે
ભ્રમણા હશે કે વાત સાચી,

જીવતર આખ્ખુંય જાણે પાંચ સાત છોકરાં
પરપોટા વીણતા દરિયે
સૂકી જુદાઇની ડાળ તણાં….

કેડીના ધોરિયે જંગલ ડૂબ્યાં
ને અમે કાંઠે ઊભા રહીને ગાતા
રાતા ગુલમહોરની યાદમાં ને યાદમાં
આંસુ ચણોઠી થઇ જાતાં !

કોણ જાણે કેમ હવે ઝાઝું જીરવાય નૈ,
મરવા દીયે તો કોઇ મરીયે !

સૂકી જુદાઇની ડાળ તણાં ફૂલ અમે
છાના ઊગીને છાના ખરીએ
તમો આવો તો બે’ક વાત કરીએ…

– અનિલ જોશી

ઘણા વર્ષો પહેલા અમદાવાદમાં એક લગ્નપ્રસંગમાં ચાહકોના ખૂબ આગ્રહને અંતે અનિલભાઈએ પોતે આ ગીત ગાયું હતું અને મને એ હજુ યાદ છે કે ત્રણથી ચાર વાર વન્સ મોર થયું હતું. લગ્ન જેવા આંનંદના પ્રસંગે તેઓ ખૂબ અચકાતા હતા આ ગીત સંભળાવતા પરંતુ પછીથી ખૂબ ખીલેલા… ઘણા વર્ષે આ ગીત ગઈકાલે રેડિઓ પર સાંભળ્યું અને બધું યાદ આવી ગયું….

શબ્દોના નીડમાં ખોવાયું ગીત
હવે મારે એકાંત એને ખોળું;
માણસની ભીડમાં ખોવાયું સ્મીત
હવે આંસુમાં કેમ કરી ખોળું !

કોઇ દિવસ સાંભળ્યું કે ફૂલોના બાગમાં
રઝળે છે સૂનમુન સુગંધ !
કોઇ દિવસ સાંભળ્યું કે વાદળના કાફલાને
હૈયે ના જળનો ઉમંગ !
આ તે અભાગિયાની રીત કે બાવળના
કાંટે પતંગિયાનું ટોળું !

પાસે બોલાવીને પૂછશો નહીં કે મારા
લયની ઘૂઘરીઓ કેમ ટૂટી !
રસ્તામાં ક્યાં ? કેમ ? છૂટ્યો છે હાથ
બંધ પોપચામાં વેદનાને ઘૂંટી !
રેતીમાં ક્યાંય નથી ચરણો અંકિત હવે
શમણાંના દરિયાને ઢહોળું !

– જગદીશ જોષી

કેટલા નાજુક શબ્દોથી ફરિયાદ રચી છે !!! એક અંગત સૂક્ષ્મ વિચ્છેદને કેવી સંવેદનશીલતાથી કંડાર્યો છે !!

વિનવું : એટલા દૂર ન જાઓ
કે પછી ક્યારેય યાદ ન આવો…

માનું : અવિરત મળવું અઘરું
માગ્યું કોને મળતું સઘળું?
કગરું, એટલા ક્રૂર ન થાઓ
કે પછી ક્યારેય યાદ ન આવો

જાણ્યું : નવરું એવું ન કોઇ
કેવળ મને જ રહે જે જોઇ;
તો ય લ્યો, આમ નિષ્ઠુર ન થાઓ
કે પછી ક્યારેય યાદ ન આવો

રાહ જોઇ જોઇ ખોઇ આખ્યું
શમણું એક તમ સાચવી રાખ્યું
એટલું એ હરી નૂર ન જાઓ
કે પછી ક્યારેય યાદ ન આવો

આ વેલ તો મેં આંસુથી રોઇ
પણ ફળની આશા ન કોઇ
પણ સમૂળા નિર્મૂળ ના થાઓ
કે પછી ક્યારેય યાદ ના આવો.

– ઉશનસ

ખારવણ હીબકાં ભરે છે ને
.              દરિયાની છાતી મૂંઝાય છે

તૂટેલી હોડીને પૂછે છે ખારવણ
.             પોતાના દરિયાની વાત
ઝીલે છે હલ્લેસાં છાતીમાં
.             વીખરાતી મેલીને પોતાની જાત
સબ્બાક ! દરિયાને કંઈનું કંઈ થાય છે
ખારવણ હીબકાં ભરે છે ને
.             દરિયાની છાતી મૂંઝાય છે

દરિયામાં ઓગળેલ દરિયાને ફંફોસે
.             ખંખોળી સાતે પાતાળ
આંખોમાં આંખ પરોવીને ખારવણ
.             દરિયાને પૂછે છે ભાળ
અરે, અરે, દરિયાઓ સુકાતા જાય છે
ખારવણ હીબકાં ભરે છે ને
.             દરિયાની છાતી મૂંઝાય છે

– રમણીક સોમેશ્વર

દરિયામાં ડૂબી ગયેલા ખારવાના ખબર ખારવણ પૂછે ત્યારે બિચારા દરિયાની પીઠ પર કોઈ સબ્બાક કરીને ચાબખો ન મારતું હોય એવી વેદના જન્મે છે.

એ જી વાણ કરે રમખાણ તો ભીડ્યા ઓઠની મેલીએ ચોકી
પણ વણથંભ ચાલતી ચણભણ ચિતની હાયે જાયે ક્યમ રોકી ?!

તાવ હોયે તો વૈદ કને જઈ
ઓસડિયાં લઈં ફાકી,
ને ઝૂડ હોય તો નોતરી ભૂવો
ટૂમણથી દઈં હાંકી !
પણ ઉરની અકળ મૂંઝવણ્ય મીઠી કહીં જઈ દઈં ઓકી ?!
એ જી વાણ કરે રમખાણ તો ભીડ્યા ઓઠની મેલીએ ચોકી

કઠતો હોયે કમખો કે પછેં
સાવ કોરો કોક વાઘો,
ઉતારવાની દેર કે તુરત
સમૂળગો થાય આઘો
પણ પ્રાણ સું વળગી પીડ્ય પ્રીત્યુંની થાયે કહો ક્યમ નોખી ?!
એ જી વાણ કરે રમખાણ તો ભીડ્યા ઓઠની મેલીએ ચોકી

– પ્રદ્યુમ્ન તન્ના

ઓળઘોળ થઈ જવાનું મન થાય એવું ગીત. અડધાથી વધુ જીવન ઇટાલીમાં વિતાવ્યું હોવા છતાં કવિનું તળપદું ગુજરાતી કોઈપણ ગુજરાતી કરતાં વિશેષ ગુજરાતી છે.

વાણી ધમાલ મચાવે તો ભીડેલા હોઠની ચોકી મૂકીને શમાવી દેવાય પણ ચિત્તમાં જે વણથંભી ચણભણ ચાલે છે એને કેમની રોકવી ? તાવ હોય તો વૈદ અને બલા વળગી હોય તો ભૂવો બોલાવી શકાય પણ હૈયાની અકળ મૂંઝવણ ક્યાં જઈને ઓકી શકાય? કમખો ખૂંચતો હોય કે કોરા કપડાં ખૂંચતા હોય તો એને ઊતારી મેલતાવેંત એમાંથી સમૂળગી મુક્તિ પણ પ્રાણની જેમ પ્રણયની જે પીડા વળગી પડી છે એને કેમ કરીને નોખી કરવી ?

જડ્યો જડ્યો હું જડ્યો છેવટે મને ખરેખર જડ્યો,
ધરતીને કિરણો અડકે એમ જ્યારે તમને અડ્યો.

નાનકડો એક રજકણ હું તો
ક્યાં ઓળંગું સીમા?
ધૂળ અને ઢેફાની માફક
પડ્યો હતો માટીમાં;
પિંડ તમે બાંધ્યો મારો તો હુંય ચાકડે ચડ્યો.
જડ્યો જડ્યો હું જડ્યો છેવટે મને ખરેખર જડ્યો.

એક સવારે આમ તમારું
સવાર જેવું મળવું;
છાતી અંદર રોકાયું ના
રોકાતું કૂંપળવું !
પવન વગર પણ પાન ઉપરથી ઝાકળ જેવું દડ્યો.
જડ્યો જડ્યો હું જડ્યો છેવટે મને ખરેખર જડ્યો.

– અનિલ ચાવડા

કેવા સરળ શબ્દો, કેવા સહજ કલ્પન અને કેવી મોટી વાત ! વાહ કવિ !!

*

દિલ્હી સાહિત્ય અકાદમી’ દ્વારા આપવામાં આવતો ‘યુવાગૌરવ પુરસ્કાર’ આ વર્ષે કવિમિત્ર અનિલ ચાવડાને ‘સવાર લઈને’ સંગ્રહ માટે મળનાર છે. ટીમ લયસ્તરો તરફથી અનિલને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન અને હાર્દિક શુભકામનાઓ….

આથમતી સાંજ લઈ લખવાને બેઠો છું છેલ્લો કાગળ તને આજે
પહેલો અક્ષર હજી માંડું ત્યાં આંગળીએ ધ્રુજારી ધ્રુજારી બાજે.

પ્રિય તને લખવાનો હક ના રહ્યો એવું કાનોમાં કહે છે હવા
નામ તારું હળવેથી નીકળી ગયું કોઈ બીજાની પાસે જવા.
સંબોધન લખવાની લીલી જગા પર
ખાલીપો આવી બિરાજે.

યાદ મને આવે છે સોનેરી દિવસોમાં ફૂલ સમું આપણું ઊઘડવું,
મળવામાં મોડું જો થાય એ વાતને ઘટના બનાવી ઝઘડવું.
નદીઓ બે જુદી જગાઓની વહેતી’તી
આપણામાં એક જ અવાજે.

એ મોસમ ગઈ, એ દિવસો ગયા, બસ સ્મરણોનો કેફ રહ્યો બાકી,
ગળતી દીવાલો બહુ થાકી ગઈ તો એણે આંખોને બાનમાં રાખી.
આંસુની નોંધ કોઈ લેતું નથી,
ઉપરથી ચહેરાઓ દાઝે.

– હિતેન આનંદપરા

સંબંધ ફાટી જાય ત્યારે છેલ્લો કાગળ લખવાની વેદના આમ તો રક્તનીંગળતી હોવાની પણ પ્રેમ દિલથી કર્યો હોય ત્યારે જુદાઈમાં કોઈ પણ ફરિયાદ વિનાની આવી સમતા જોવા મળે.

પંચતત્ત્વનો દેહ ને એનું એક તત્વ છે માટી,
દુંદાળા તારી મૂર્તિમાં એ જ તત્વ કાં બાકી ?

થાય વિસર્જન જળમાં તારું ત્યાં પણ તું ક્યાં ડૂબે?
પ્લાસ્ટર ઑફ પેરિસ ઓઢીને તળાવ આખું રુએ
જળચર મરવાનાં છે કેમિકલને ચાખી ચાખી.
પંચતત્ત્વનો દેહ ને એનું એક તત્વ છે માટી…

આતશબાજી, ધૂળ-ધુમાડા, શ્વાસ ગયો રૂંધાઈ,
ઢોલ, નગારાં, ડી.જે. ગર્જે કાન ગયા ગભરાઈ
આંખ હવાએ ચોળી રાતી, કાળી ખાંસી ખાધી
પંચતત્ત્વનો દેહ ને એનું એક તત્વ છે માટી…

સરઘસ ટાણે ટોળું આવી ક્યાંક પલીતો ચાંપે,
અગ્નિ નામે તત્વ ભરાઈ બેઠું બોમ ધડાકે,
આગ હવે જોવા ટેવાયા, આંખે પાણી રાખી.
પંચતત્ત્વનો દેહ ને એનું એક તત્વ છે માટી…

મારા મનનું પંખી માંગે એક જ ટુકડો આભ,
એય પચાવી બેઠા તારી મૂર્તિઓના પ્હાડ,
આભ બની લાચાર જુએ છે, મોઢું સ્હેજ વકાસી.
પંચતત્ત્વનો દેહ ને એનું એક તત્વ છે માટી…

બોલ શરમ રાખું કે માણસ-ધરમ હવે નિભાવું?
બોલ ગજાનન આ વર્ષે પણ તને ફરી બોલાવું?
તું સમજીને ના આવે એવી ઇચ્છા મેં રાખી.
પંચતત્ત્વનો દેહ ને એનું એક તત્વ છે માટી…

– મકરંદ મુસળે

અંગ્રેજી સામ્રાજ્ય સામે લડવા માટે જરૂરી એકતા પ્રજામાં જન્મે એ માટે બાળગંગાધર લોકમાન્ય ટિળકે ગણેશપૂજાના શ્રીગણેશ કર્યા ત્યારે એમને સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ નહીં હોય કે એકતાના સ્થાને આ પ્રથા ધીકતો વેપાર બની જશે. ટોળું, કાન-ફાડ ઘોંઘાટ, સમયનો વેડફાટ, ઇવ-ટિઝિંગ, પ્રદુષણ અને કવચિત્ કોમી હુલ્લડ એ આજે આ તહેવારનું મુખ્ય આભૂષણ બની બેઠાં છે એવામાં કવિ મકરંદ મુસળે માટીથી શરૂ કરી એક પછી એક અંતરામાં એક પછી એક પંચત્ત્ત્વને સ્પર્શીને સાંપ્રત સમસ્યાને યથાર્થ વાચા આપે છે.

અધવચ ના તરછોડો
કોઈ કંઠનો હાર બનીને છોને મ્હાલે
.                 અમે રહીશું થઈને પગનો તોડો.
.                         જી…અધવચ ના તરછોડો

છોને ખૂણે પાળી-પોષી અમે ઉછેર્યું મબલખ,
એ મબલખની માથે ઊગ્યાં અણધાર્યાં આ દઃખ.
કેમ છોડીએ વાળે વાળે વાત પરોવી
.                    કચકચાવી બાંધ્યો જે અંબોડો !
.                         રે…અધવચ ના તરછોડો !

હજુ લોહીમાં રણઝણ થાતાં હાથ મળ્યાનાં કંપન,
એ કંપનના શરમશેરડા થયા આંખનું અંજન
ભરી તાંસળી દો છુટકારો એ જ હાથથી
.                      વહાલું, એ હાથે જો ડોક મરોડો.
.                         પણ…અધવચ ના તરછોડો !

– સંજુ વાળા

મીરાંબાઈ કૃષ્ણભક્તિનું કોઈ પદ લખે એ આરતથી સંજુ વાળા પ્રણયગીત આલેખે છે. ભલે પગનો તોડો બનાવીને રાખો, ભલે કોઈ બીજું ગળાનો હાર બની જાય પણ અમને અધવચ્ચેથી તરછોડશો નહીં. એક-એક વાળમાં પરોવેલી વાત અને જાતનું કલ્પન તથા આ પાર યા ઓ પારની ધંખા કવિતાને વધુ આસ્વાદ્ય બનાવે છે.

તમે વાતો કરો તો થોડું સારું લાગે;
આ દૂરનું આકાશ મને મારું લાગે.

વૃક્ષો ને પંખી બે વાતો કરે છે
ત્યારે ખીલે છે લીલેરો રંગ;
ભમરાના ગુંજનથી જાગી ઊઠે છે
ફૂલોની સૂતી સુગંધ
તમે મૂંગા તો ઝરણું પણ ખારું લાગે;

રોમાંચે રોમાંચે દીવા બળે
અને આયુખું તો તુલસીનો ક્યારો;
તારી તે વાણીમાં વ્હેતી મુકું છું હું
કાંઠે બાંધેલો જનમારો.
એક અમથું આ ફૂલ પણ ન્યારું લાગે

-સુરેશ દલાલ

ઘણાં વખતે આ ગીત પાછું નજરે ચડી ગયું…… અમર કૃતિ…..

ઉરે હતી વાત હજાર કે’વા
કિન્તુ નહીં ઓષ્ઠ જરીય ઊઘડ્યા;
જલ્યા કર્યા અંતર સ્નેહદીવા,
ઉજાશ શાં હાસ્ય મુખે ન આવિયાં.

નિસર્ગલીલા તુજ સાથ જોવા
હૈયે હતા કોડ, ન પાય ઊપડ્યા;
સૂરે મિલાવી તુજ સૂર, ગાવા
ઉરે ઊઠયાં ગીત, બધાં શમાવ્યાં.

મળી મળી નેન વળી જતાં ફરી,
અકથ્ય શબ્દે વદી વાત ઉરની;
હૈયું મૂગું ચાતક શું અધીર;
એ રાહ જોતું તુજ શબ્દબિન્દુની :

એવો અબોલ-દિન છે સ્મૃતિમાં,
– જે દિ’ ચડ્યાં અંતર પૂર નેહનાં ?

-પ્રહલાદ પારેખ

મેઘ ગગનમાં ઝૂમે નાચે,
ધરતી એનું ભર્યું ભર્યું રસભીનું આલિંગન યાચે.

એકલવાયી ધરતી નાચે
મીટ ગગનમાં માંડી,
એને એની પરવા ક્યાં છે
મૂર્ખ કહો કે ગાંડી !
પલપલ ઝંખે : જલજલ ઝંખે – ડંખે તોય તૃષામાં રાચે.
.                                                             મેઘ ગગનમાંo

દૂર ગગનમાં પાગલ બાદલ
બાહુ પ્રસારી ડોલે,
નીચે આકુલ-વ્યાકુલ ધરતી
દ્વાર હૃદયનાં ખોલે.
ધરતી રસે તોય ન વરસે છલછલ મેહૂલિયો તો સાચે !
.                                                             મેઘ ગગનમાંo

– શેખાદમ આબુવાલા

પડું-પડું  થયા કરે પણ પડે નહીં ને ધરતીને તરસાવ્યા કરે એવા વરસાદને ધરતીનો એક પ્રેમપત્ર…

આંગળીએ ફરકી કહ્યું ‘આવજો’ ને તોય અહીં આંસુ કેમ ટપક્યું રે આંખથી ?
હોઠેથી ચપટું એક ખરી ગયું સ્મિત અને અમળાયું મૌન મારા શ્વાસથી !

પારેવાની પાંખ પરે અક્ષર આંકીને આછો
સંદેશો કહાવે તણખલું ;
એકાંતે અટવાતું સાંભળે ન તાડ, છતાં
આભ શાને છ્ળતું આછકલું….
પાદરની પરસાળે બેસીને મોરલો ચીતરતો ટોડલાને ચાંચથી ;
આંગળીએ ફરકી કહ્યું ‘આવજો’ ને તોય અહીં આંસુ કેમ ટપક્યું રે આખથી ?

ભીની આ લ્હેરખીને વીંધીને વહી ગઈ
ફૂલોની ફોરમતી ચેતના ;
કોકિલના કંઠે કાં વ્હેતી મૂકી છે આજ
વણસેલી વાંસતી વેદના ?
લીમડાની ડાળીઓની વચ્ચેથી મોગરાનું ખરતું મેં ફૂલ જોયું ક્યાંકથી !
આંગળીએ ફરકી કહ્યું ‘આવજો’ ને તોય અહીં આંસુ કેમ ટપક્યું રે આંખથી ?

– જગદીશ જોષી

વિરહી હૈયાને પ્રકૃતિની તમામ લીલા પોતાની વેદનાને ઘેરી કરતી જ ભાસે છે….. એની આંખના મહીંનાં આંસુ મેઘધનુષ્ય તો નથી જ રચી શકતા, એટલું જ નહીં પણ રચાયેલું મેઘધનુષ્ય એને દ્રષ્ટિગોચર પણ નથી થવા દેતા…

હેતે માંડીને તમે મીટ
હોંકારો દીધો એક હળવો હુલાસનો કે રણઝણતાં ઊભર્યાં આ ગીત !

તડકો અડે ને અડે અધપાકી શાખમાં
મધ શી મીઠાશનાં તે પૂર,
વાયરાની પ્હેરીને પાંખ એક અણપ્રીછી
મ્હેંક વહી જાય દૂર દૂર
નેહભીની આંગળિયે અડ્યું કોક ભોંયને કે ખળખળતાં ચાલ્યાં અમરીત !
હોંકારો દીધો એક હળવો હુલાસનો કે રણઝણતાં ઊભર્યાં આ ગીત !

ઊતરે એ ફાલ મહીં અરધું તે ઓરનું
ને અરધામાં આપણું પ્રદાન,
સહિયારા યોગ વિણ સૃષ્ટિમાં ક્યાંય કશે
સર્જનની સંભવે ન લ્હાણ !
નીપજ્યાનો લઈએ જી લ્હાવ કહો કોણ અહીં કર્તા ને કોન તે નિમિત્ત ?!
હોંકારો દીધો એક હળવો હુલાસનો કે રણઝણતાં ઊભર્યાં આ ગીત !

– પ્રદ્યુમ્ન તન્ના

એકલ નર અડધો અને એકલ અડધી નાર,
રતિઘેલાં ભેળાં રમે ને ગૂંજી રે’ સંસાર.

સ્ત્રી-પુરુષના રતિયોગ-આસક્તિયોગનું એક ગીત. સાથે મળીને ઉલ્લાસનો હોંકારો આપીએ ને ગીત રણઝણી ઊઠે. ભીતરની ભોંયને પ્રેમથી અડીએ કે તરત અમીઝરણાં વહેતાં થઈ જાય.

આજે તારો કાગળ મળ્યો.
ગોળ ખાઇને સૂરજ ઊગે એવો દિવસ ગળ્યો

એકે એક શબ્દની આંખો જ્વાળાથી છલકે
તારા અક્ષર તારા જેવુ મીઠું મીઠું મલકે
મારો જીવ જ મને મૂકીને અક્ષરમાં જૈ ભળ્યો

તરસ ભરેલા પરબીડિયાની વચ્ચે મારી જાત
લે મને પી જા હે કાગળ પછી માંડ્જે વાત
મારો સૂરજ પશ્ચિમ બદલે તારી બાજુ ઢળ્યો

– મુકેશ જોશી

આખું કાવ્ય શાંતિથી વાંચતા કેટલા હોશિયારીપૂર્વકના કલ્પનો વાપર્યા છે તે ઊડીને આંખે વળગે છે…….

મારા એકલગાનના ઓરડે
તમે આવો અતિથિ આનંદના !

આઘે સુધી અહીં વાતું વેરાન,
એમાં એકલો અટૂલો ખડો
આયુના એકડંડિયા મહેલમાં ઝૂરે
મારા એકલગાનનો આ ઓરડો !
પગરવે પગદંડી લયની જગાવતા
રણકાવતા તોરણિયા છંદના
તમે આવો અતિથિ આનંદના !

ટોડલાએ આંસુના દીવા બળે અને,
ઝુમ્મરમાં ટમકે વિષાદ
આશા અનિમેષ ઊભી છે બારસાખ
બારીએ બેઠી છે યાદ !
લાગણીને લીલેરું લૂંબઝૂંબ લહેરવું ને
રોમ રોમ અભરખા સ્પંદના !
તમે આવો અતિથિ આનંદના !

-કિસન સોસા

ધીરેધીરે બેએક વાર વાંચતા એકદમ વ્હાલું લાગે એવું કાવ્ય….

હળવેથી રોજ તમે વરસ્યા કરો છો
હવે ધોધમાર વરસો તો કેવું ?
બારી ઉઘાડીએ તો આવે અજવાળું
હવે, બારણું ઉઘાડો તો કેવું ?

ભીના અજવાળાને ઓરડામાં રાખીએ
તો વરસે તે સમણાના ઝાંપે,
ખૂણામાં સંતાડો અંધારું ચોમાસે,
તો જાગેલા દીવાથી કાંપે, –

દીવાની ઘટનાને જન્મોથી પ્રગટાવો-
હવે ખુદ તમે પ્રગટો તો કેવું ?
બારી ઉઘાડીએ તો આવે અજવાળું
હવે, બારણું ઉઘાડો તો કેવું ?

ધારો કે ફૂલ નામે ઊગે સરનામું
અને પીળી સુવાસ નામે શેરી,
ગામ એનું ધોધમાર વરસાદી ઝાપટું
ને સૂકવેલી લાગણીઓ કોરી,

ચોમાસે લાગણીઓ કેમે સુકાય નહીં,
હવે, તડકો થઈ આવો તો કેવું ?
હળવેથી રોજ તમે વરસ્યા કરો છો
હવે ધોધમાર વરસો તો કેવું ?

– ભાગ્યેશ જહા

સાવ એકલું ઝાડ નદીમાં ના’ય, નદીમાં ના’ય
શરમ-બહાવરી નદી ઘડીમાં દોડે, ઘડી છુપાય
એકલું ના’ય, એકલું ના’ય, નદીમાં ઝાડ એકલું ના’ય

ઝાડ નદીમાં ભૂસકો મારી કૂદ્યું ભફાંગ કૂદ્યું
વહેવું ભૂલી નદી વિમાસે, શું થ્યું, શું થ્યું,શું થ્યું ?

છાલક ઊડી આકાશે ને ઝાડ સ્વયં ભીંજાય
શરમ-બહાવરી નદી ઘડીમાં દોડે, ઘડી છુપાય

ઝાડ નદીમાં ડૂબકી મારી અંગ અંગ ઝબકોળે
અને નદીમાં વમળ કેટલાં વમળ વળ્યાં છે ટોળે !

વમળ વમળમાં ઝાડ, નદી પણ પાન પાન ડોકાય,
સાવ એકલું ઝાડ નદીમાં ના’ય, નદીમાં ના’ય.

– રમણીક સોમેશ્વર

કલમના બે-ચાર લસરકા માત્રથી કવિ કેવું મજાનું ચિત્ર ઉઘાડી આપે છે… કોઈ ષોડષી એકલી નદીમાં નાહવા પડી હોય અને નદી ભાન ભૂલી જાય, વમળ આ લીલા જોવા જાણે ટોળે વળે અને એક-એક વમળમાં ષોડષીના પ્રતિબિંબની હારમાળા ઝિલાય અને રોમ-રોમે નદી ટીપાં બનીને ઝળકી ઊઠે… નિતાંત પ્રકૃતિકાવ્ય તરીકે પણ કવિતા એવી મજા કરાવે એવી થઈ છે !

પ્રેમના મારગમાં રાહ તારી જોઈને
.                                   થાકી ગયું છે દિલ આ,
.                                  તને કોણ કરે પ્રેમ હવે.. જા…

એકલામાં મારી તું હાજરીને ઝંખે
.                                  ને હાજરીમાં પાળે એકાંત
લોકોથી જાણ્યું કે ઘણીવાર તું
.                                  મારી યાદમાં કરે છે કલ્પાંત
મનથી તો ફૂલોની ઝંખના કરે ને
.                                  તોય પકડે છે કાંટો તું કાં?
.                                  તને કોણ કરે પ્રેમ હવે… જા…

પહેલા તો ચોરીથી સામું જુએ
.                                  ને પછી શરમુના ખોડી દે સ્તંભ
આંખોના ચમકારા પલકોથી ઢાંકીને
.                                  ડાહ્યા થવાનો કરે દંભ
આંખે તો ઠીક રગે રગમાં ‘હ-કાર’,
.                                  તોય પૂછું તો કહે;”ના રે ના”
.                                  તને કોણ કરે પ્રેમ હવે… જા…

~ચંદ્રા

ફેસબુકના માધ્યમથી ઝડપભેર આગળ આવી રહેલું એક બીજું નામ- ચંદ્રા તળાવિયા… સુરતમાં દર મહિનાના પહેલા રવિવારે સાંજે નિયમિત યોજાતી ગુફ્તેગૂ-કાવ્યગોષ્ઠિમાં ચંદ્રાએ પોતાની રચના વાંચવી શરૂ કરી અને મુખડુ સાંભળતાવેંત જ મારું મન બોલી ઊઠ્યું – આ કલમને કોણ નહીં કરે પ્રેમ હવે…જા…

અંતરના ઉજાસને યોગ્ય રીતે સાચવીને શબ્દની સાધના ચાલુ રાખશે તો કવયિત્રીનું ભવિષ્ય નિઃશંકપણે ઉજ્જવળ છે…

છેવટ કંટાળી મેં વાદળાંને કીધું કે વરસ્યા વિનાના શું જાવ છો !
વાદળ કહે કે ભાઈ વરસી તો પડીએ પણ આપશ્રી ક્યાં કોઈદી ભીંજાવ છો ?

મેં કીધું શું ક્યો છો ? ગ્યા વરસે ક્યાં રયો તો છત્રી ઉઘાડવાનો વેત ?
વાદળ ક્યે, રહેવા દ્યો પલળી જે જાય ઈ તો અંદરથી ઉગાડે હેત,
વરસી વરસીને અમે થાકી ગયાને તોય તમે ક્યાં લીલાછમ થાવ છો ?
આપશ્રી ક્યાં….

મેં કીધું આ રીતે શું કામે નાખો છો માણસની જાત માથે આળ ?
વાદળ ક્યે મને તારામાં ગોતી દે એકાદી લીલીછમ ડાળ ?
મૂળનું તો સરનામું મળતું નથી ને પાછા કૂંપળનાં ગીતો શું ગાવ છો ?
આપશ્રી ક્યાં….

મેં કીધું આ રીતે તરસ્યે મારીને તમે સારું તો કરતાં નથી જ,
વાદળ કયે બસ ભાઈ આ રીતે અમને પણ થોડીક ચડી ગઈ છે ખીજ.
અબઘડીએ ધોધમાર વરસી પડું છું, બોલો બાળકની જેમ તમે ન્હાવ છો ?
આપશ્રી ક્યાં….

– કૃષ્ણ દવે

આ વખતે વાદળો રૂઠયા છે……. મનાવ્યા માનતા નથી……

છેલછબીલે છાંટી મુજને
છેલછબીલે છાંટી…
નિતના શ્યામલ જમુના જલમાં
રંગ ગુલાબી વાટી…

અણજાણ અકેલી વહી રહી હું
મુકી મારગ ધોરી
કહીં થકી તે એક જડી ગઈ
હું જ રહેલી કોરી
પાલવ સાથે ભાત પડી ગઈ
ઘટને માથે ઘાટી
છેલછબીલે છાંટી મુજને
છેલછબીલે છાંટી…

શ્રાવણના સોનેરી વાદળ
વરસ્યા ફાગણ માસે
આજ નીસરી બહાર બાવરી
એ જ ભૂલ થઇ ભાસે
સળવળ સળવળ થાય ઉરે જ્યમ
પહેલી પેહરી હો કાંટી
છેલછબીલે છાંટી મુજને
છેલછબીલે છાંટી…

તરબોળ ભીંજાણી, થથરી રહું,
હું કેમ કરીને છટકું?
માધવને ત્યાં મનવી લેવા,
કરીને લોચન લટકું
જવા કરું ત્યાં એની નજરની
અંતર પડતી આંટી…
છેલછબીલે છાંટી

– પ્રિયકાંત મણિયાર

નખશિખ માધુર્ય……