લયસ્તરો : ગુજરાતી કવિતા આસ્વાદ

હિલસ્ટેશન પર હું થોડીક તાજગી ખરીદવા ગયો હતો
હું તને ચાહતો નથી, મુંબઈ !
તારું ફિક્કું આકાશ મારી આંખોમાં વસતું નથી.
તારા ગંદા અને મેલા દરિયાને હું ધિક્કારું છું
રોજ સવારે ચર્ચગેટ પરની ભીડમાંથી મારી જાતને
હું માંડમાંડ છૂટી પાડું છું.
રોજ રાતે સપનામાં હું તારું ગળું ટૂંપું છું
છતાંય જો,
હું ફરી પાછો આવ્યો છું !

– વિપિન પરીખ

મહાનગરના અનિષ્ટ અને એમાં જીવન જીવવાની મજબૂરીના બે સમાંતર વચ્ચેથી ચપ્પુની ધારની જેમ ચીરતું જતું કાવ્ય…

સ્ત્રી દેવી છે સ્ત્રી માતા છે સ્ત્રી દુહિતા છે
સ્ત્રી ભગિની છે સ્ત્રી પ્રેયસી છે સ્ત્રી પત્ની
છે સ્ત્રી ત્યાગમૂર્તિ છે સ્ત્રી અબળા છે
સ્ત્રી સબળા છે સ્ત્રી શક્તિ છે સ્ત્રી નારાયણી
છે સ્ત્રી નરકની ખાણ છે સ્ત્રી પ્રેરણામૂર્તિ છે
સ્ત્રી રહસ્યમયી છે સ્ત્રી દયાળુ
માયાળુ પ્રેમાળ છે સ્ત્રી સહનશીલ છે
સ્ત્રી લાગણીપ્રધાન છે સ્ત્રી ડાકણ છે
સ્ત્રી ચુડેલ છે સ્ત્રી પૂતના છે સ્ત્રી
કુબ્જા છે સ્ત્રી મંથરા છે સ્ત્રી સીતા
ને સાવિત્રી છે સ્ત્રી…
સ્ત્રી સ્ત્રી સિવાય બધું જ છે
સ્ત્રી મનુષ્ય સિવાય બધું જ છે.

– જયા મહેતા

છેલ્લે તીર્થેશે “સ્ત્રી” વિશેની મનીષા જોષીની કવિતા મૂકી એટલે મને આ રચના યાદ આવી… બંને રચના સ્ત્રી વિશેની અને બંને રચના કવયિત્રીઓ વડે લખાયેલી…

તમે પુરુષ હોવ કે સ્ત્રી, જો તમારી છાતીના પિંજરામાં એક સહૃદય હૈયું ધબકતું હોય તો આ કવિતા વિશે એક પણ શબ્દ બોલવાની જરૂર નથી…

આખી કવિતા કવયિત્રી એકીશ્વાસે બોલતા સંભળાય છે એ આ કવિતાનો વિશેષ છે. સ્ત્રી વિશેના બધા વિશેષણ પૂરા થાય ત્યાં સુધી કવિતામાં ક્યાંય પણ એકે અલ્પવિરામ, પૂર્ણવિરામ કે ઉદગારચિહ્ન આવતા જ નથી. સ્ત્રીના જીવનમાં પણ કોઈ વિરામ, અલ્પ કે પૂર્ણ- ક્યારેય ક્યાં આવતો જ હોય છે? પંક્તિઓ એકમાંથી બીજામાં પાણીની જેમ દડી જાય છે, બિલકુલ એ જ રીતે જે રીતે સ્ત્રી એક જીવનમાંથી બીજા જીવનમાં સમાઈ જાય છે.

મારી અંદર એક વૃક્ષ
ફળોના ભારથી ઝૂકેલું ઊભું છે.
નવાં મહોરતાં ફૂલોના રંગથી મહેકતી,
તાજાં જન્મેલાં પંખીઓનાં બચ્ચાનાં
તીણા અવાજથી ચહેકતી,
તસુએ તસુ, તરબતર, હું એક સ્ત્રી.
કીડીઓની હાર ફરી વળે છે મારા અંગ પર,
અજગર વીંટળાય છે,અંધારું આલિંગે છે
અને મારી શાખાઓ પરથી ઝર્યા કરે છે મધ.
મોડી સાંજે,
ડાળીએ ડાળીએ ફરી વળતા અંધારા ભેગી
સરકતી આવતી ઉદાસીને
પાંદડાની છાલમાં છુપાવી લેતાં મને આવડે છે.
મને આવડી ગયું છે
પાનખરમાં પાંદડાઓને ખંખેરી નાખતાં.
સૂકાં, પીળાં પાન
તાણી જાય છે ઉદાસીને
નદીના વહેણમાં.
હું અહીંથી પડખુંયે ફરતી નથી,
પણ મને ખબર છે,
નદીપારના કોઈક સ્મશાનમાં
સૂકાં, પીળાં પાંદડાઓ ભેગી
ભડકે બળતી હશે મારી ઉદાસી.
પાંદડાં બળવાની સુગંધ
ઓળખી લે છે,
દરેક લીલુંછમ વૃક્ષ.

-મનીષા જોષી

દરેક ઉગતા સૂર્યને જોતા મારી તમામ નિરાશાઓ ખરી પડે છે……નિરાશ થવા સુદ્ધાં બદલ શરમ આવે છે…..

Are you searching for your soul?
Then come out of your prison.
Leave the stream and join the river
that flows into the ocean.
Absorbed in this world
you’ve made it your burden.
Rise above this world.
There is another vision…

– રુમી
[ સૌજન્ય – નેહલ ]

ભાષા સરળ છે અને વળી આ પોતે પણ અનુવાદ જ છે તેથી ત્રીજો અનુવાદ કરતો નથી.

કેદખાનામાંથી બહાર આવવાનું આહવાન છે….સ્વરચિત કેદખાનામાંથી. બાળપણથી જ અસંખ્ય રૂઢિઓ વડે થતાં conditioning ના કેદખાનામાંથી…. ઘૂંઘટ કે પટ ખોલ રે તોહે પિયા મિલેંગે….. વ્યવહારુ રીતે આમ કરવું કઈ રીતે ? – એક જ ઉપાય છે – સંપૂર્ણપણે open mind રાખીને honest inquiry કરતા રહેવાનો…..સતત…….

आज कुछ नहीं दिया मुझे पूर्व ने
यों रोज कितना देता था।
छंद—छंद हवा के झोंके
प्रकाश गान गंध
आज उसने मुझे कुछ नहीं दिया
शायद मेरे भीतर नहीं उभरा
मेरा सूरज
खोले नहीं मेरे कमल ने
अपने दल
रात बीत जाने पर!

– ‘અથાતો ભક્તિ જીજ્ઞાસા’ પુસ્તકમાંથી – ઓશો

ઈશ્વરને અને ઈશ્વરની ફરિયાદ કરવી સાવ સહેલી છે, આપણી પાત્રતા-receptiveness ને મૂલ્યાંકિત કરવી અતિકઠિન છે.

ટૂંકા પડેલા અરીસામાં
વૃક્ષોની કવિતા નથી મળી આવતી !
મને અરીસામાં ટૂંકું પડે છે
એટલે મને
વેંઢારવાં પડે છે ગણી ન શકાય એટલાં
અનિશ્ચિતતાનાં વર્ષો !
આ પછી પણ
ટૂંકા પડેલા અરીસામાં તે છતાં
વૃક્ષોની કવિતાનાં મૂળ સુધ્ધાં નથી હોતાં !
શું હું માની શકું,
ટૂંકા પડેલા અરીસા
કોઈ ઘેરી ઉદાસ એકલતાનું નામ છે ?
શું કોઈ અચાનક
તૂટી ગયેલી નાનકડી
ડાળીની ચીસ છે ?
એ જો હો તે,
આ તો ટૂંકા પડેલા અરીસામાં
તમને ઝીલી ના શક્યો એટલે
આ મન તમારા સુધી ફેલાવ્યું
અને
પહોંચાડી છે આ કવિતા…

-શ્યામ સાધુ

વૃક્ષોની કવિતા એટલે જીવનની કવિતા.  અને ઉદાસી કે એકલતાના અરીસામાં જીવન ક્યાંથી મળે? જેને જીવનની લીલીછમ વાત કરવી છે એને તો ઘેરી ઉદાસી, એકલતા અને સંબંધ-વિચ્છેદની વાતો નાની જ પડવાની.  પ્રેમ જિંદગી છે, પ્રસન્નતા છે, સહવાસ છે એટલે જ કવિ પોતાની ઉદાસી મોકલાવવાને બદલે પોતાનું મન ભેટ ધરે છે…

રાતની હથેળી પર
હાથ મૂકીને તેં શપથ લીધા હતા
કે સવારના સૂર્યની ચળકતી-ઝળકતી તલવાર
તને કદીયે ડરાવી શકશે નહીં:
અને તું તારી આંખમાં
છુપાયેલાં સ્વપ્નોના ખજાનાને
જે તારાથી બહાદુર અને તાકાતવાન હોય
એવા કોઈકને તું સોગાત તરીકે આપી દેશે.
પણ, હવે તને કોણ રોકે છે?

– શહરયાર (ઉર્દૂ)
(અનુ. ઉત્પલ ભાયાણી)

નિર્ણય અને અમલની વચ્ચેની પાતળી ભેદરેખા… સ્વપ્ન અને વાસ્તવની વચ્ચેની નૉ મેન્સ લેન્ડ…

બે વૃક્ષ મળે ત્યારે,
સોના અને રૂપાનું
પ્રદર્શન નથી કરતા.
માત્ર સૂરજના પહેલા કિરણનો
રોમાંચ આલેખે છે.
બે પંખીઓ મળે ત્યારે,
રેલ્વેના ટાઇમટેબલની
ચિંતા નથી કરતાં.
કેવળ સૂરને
હવામાં છુટ્ટો મૂકે છે.
બે ફૂલ મળે ત્યારે,
સિદ્ધાંતોની ગરમાગરમ
ચર્ચા નથી કરતાં.
ફકત સુવાસની
આપ-લે કરે છે.
બે તારા મળે ત્યારે,
આંગળીના વેઢા પર
સ્કવેર ફીટના સરવાળા-બાદબાકી
નથી કરતાં…
અનંત આકાશમાં
વિરાટના પગલાંની
વાતો કરે છે!

-વિપિન પરીખ

આપણે આપણા રોજગાર ઉપર સવારી નથી કરતા, આપણો રોજગાર આપણા પર સવારી કરે છે.

પલંગ પાસે
શોખથી મઢાવેલા
અરીસામાં
રોજ મધરાત પછી હું એને જોઉં છું –
કલાકો સુધી ફોન પર એની સાથે chat કરતા…
સાત સમંદર પારથી
પેલી મોકલાવે
એની selfie
અને
હસતાં હસતાં એ ચૂમી લે છે એને….

પછી એનો હાથ
મારી પીઠ પર
લીલું લીલું સરકે છે
ત્યારે હું કદાચ હું નથી એના માટે
કંપીને
એના પડછાયામાં ઓગળવાનું
મારી ચામડી કદાચ શીખી ગઈ છે.
હવે તો
એની તરફ ફરી
હું પણ જોઉં છું
ફક્ત
એક છત……અને એક પુરુષ

– રીના બદિયાણી માણેક

લગ્નેતર સંબંધની પરાકાષ્ઠાએ પતિ પ્રેયસીની સેલ્ફીની ઉત્તેજના પત્નીને ભોગવીને ઉતારે છે ત્યારે પત્નીના “શારીરિક” સમર્પણ માટે કવયિત્રી જે શબ્દો વાપરે છે એ સહજ અનુભૂતિને ઉચ્ચતર કાવ્યકક્ષાએ આણે છે. મધરાતના અંધારામાં પડછાયા હોતા નથી. પણ નાયિકાની ચામડી, નાયિકા નહીં, કંપીને પતિમાં નહીં પણ એના કાળા પડછાયામાં ઓગળતા શીખી ગઈ છે… ભગ્ન લગ્નજીવનની વરવી નગ્ન વાસ્તવિક્તા એક છત અને એક પુરુષની જરૂરિયાતમાં છતી થાય છે. એક છત અને એક પુરુષની વચ્ચેના ટપકાંઓની ‘સ્પેસ’ જો કે વધુ માર્મિક રીતે આપણી છાતીમાં ભોંકાય છે.

મારી જાન અને હું ચુંબનો માટે રમતાં હતાં:
હોડ એ રાખશે- હું સંતુષ્ટ હતો;
પણ જ્યારે હું જીતું, મારે એને ચૂકવણી કરવાની;
આ વાતે મને પૂછવા પ્રેર્યો કે એનો મતલબ શો છે?
“ભલે, હું જોઈ શકું છું.” એણે કહ્યું, “તારી તકરારી મનોવૃત્તિ,
તારા ચુંબનો પરત લઈ લે, મને મારાં ફરી આપી દે.”

– વિલિયમ સ્ટ્રોડ (૧૬૦૨-૧૬૪૫)
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

*
કેવી મજાની ચુંબનોની રમત! રમતનું સ્વરૂપ ઇંગિત કરે છે કે પ્રેમ કેવો ગાઢ હશે ! શરૂઆતમાં તો પ્રેમી ઉદારતા બતાવે છે (સામાન્ય રીતે જોવા મળે એમ જ) પણ જેવી વાત પરિણામલક્ષી થઈ અને જીત્યા પછી મેળવવાના બદલે આપવા જેવી અવળી શરત પ્રેમિકા મૂકે છે (સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓ મૂકે એમ જ) કે તરત જ પુરુષ એનો સહજ રંગ બતાવે છે (સામાન્ય રીતે કરે એમ જ!)

પણ પ્રેમિકા જે જવાબ આપે છે એ આ સહજ રમતને કવિતાની કક્ષાએ લઈ જાય છે જેમાં એના પક્ષે ચુંબનોનો સરવાળો થવાના બદલે ગુણાકાર થઈ જાય છે.

આ કવિતાના એકાધિક સ્વરૂપ નેટ ઉપર જોવા મળે છે.

*
MY love and I for kisses played:
She would keep stakes—I was content;
But when I won, she would be paid;
This made me ask her what she meant.
“Pray since I see,” quoth she, “your wrangling vein, 5
Take your own kisses; give me mine again.”

– William Strode (1602–1645)

હે ઈશ્વર!
મને ખૂબ સહન કરવા દો
અને પછી મરવા દો.
મને મૌનને પંથે ચાલવા દો
અને પાછળ કશુંય ન મૂકી જાઉં – ભય પણ નહીં.
સૃષ્ટિને ચાલવા દો
અને સમુદ્રને રેતીને ચૂમવા દો – પહેલાંની જેમ જ.
ઘાસને એવું ને એવું લીલુંછમ રાખજો
જેથી દેડકાંઓ એમાં સંતાઈ શકે
જેથી કોઈ પોતાનો ચહેરો એમાં દાટી શકે
અને ડૂસકે ડૂસકે પ્રેમને વહી જવા દો.
ધવલ, ઉજજવલ દિવસને એવી રીતે ઊગવા દો
જાણ કે કયાંય કશી કોઈ વેદના નથી.
અને મારી કવિતા બારીની જેમ ચોખ્ખીચટ રહી શકે
કોઈ મોટો ભમરો એના ગુંજાર સાથે માથું પટકતો હોય તો પણ.

-અના કામિએન્સ્કા (પૉલિશ)
(અનુ. સુરેશ દલાલ)

*
નૂતન વર્ષ ૨૦૧૫ માટે લયસ્તરો તરફથી આપ સહુને હાર્દિક શુભકામનાઓ….
*

જ્યારે તમે તમારા પોતાના માટે વેદના અને તકલીફ સિવાય કશું ન માંગતા, માત્ર અન્યો માટે માંગો છો ત્યારે એ પ્રાર્થનાનો હંમેશા પ્રત્યુત્તર મળે જ છે. આપણે ન હોઈએ પછી પણ દુનિયા તો ચાલવાની જ છે, દરિયાનાં મોજાં કિનારા ભીંજવવાનાં જ છે, ઘાસ ઊગવાનું જ છે… કવયિત્રી ક્યાંય કોઈ વેદના ન હોય એવો પ્રકાશિત દિવસ બધા માટે માંગે છે જેથી એના પોતાના જીવનમાં ભલે માત્ર સહન કરી કરીને મરવાનું આવે, ભલે એ માત્ર મૌનના પંથે ચાલે, ભલે એની પાસે વિરાસતમાં મૂકી જવા માટે કશું ન બચે પણ એની કવિતા ચોખ્ખીચટ રહી શકે…

આકાશમાં ઊડી રહી છે
કૂંજ પંખીની હાર……

અધવચ પ્રવાસમાં સ્હેલવા
ઊતરે છે સરવરની પાળ,
સંધ્યાના આછા ઉજાસમાં
વૃક્ષોની ટોચ પર
વિરમી લગીર
ફરી
ઊડે છે ચાંદનીથી ઝૂમતા આકાશમાં .
હુંય મારા અંતરના આભમાં
નીરખું છું :
કિલકારે ઊડતી એ જાય…..
કૂંજ પંખીની હાર.

– નલિન રાવળ

જે. કૃષ્ણમૂર્તિ કહેતા – a bird never travels on exactly same path twice.

દેવો અને દાનવોએ સરળ કરી નાખ્યો,
તે પહેલાંનો સમુદ્ર મેં જોયો છે.

મેં વડવાનળના પ્રકાશમાં પાણી જોયાં છે.
આગ અને ભીનાશ છૂટાં પાડી ન શકાય.
ભીંજાવું અને દાઝવું એ એક જ છે.

સાગરને તળિયેથી જયારે હું બહાર આવું,
ત્યારે મારા હાથમાં મોતીના મૂઠા ન હોય.

હું મરજીવો નથી.
હું કવિ છું.
જે છે તે છે કેવળ મારી આંખોમાં.

-સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર

સમુદ્રમંથનના રૂપકથી વાત કહી છે કવિએ….. મુખ્ય પંક્તિઓ પાંચમી અને છઠ્ઠી છે – ‘ આગ અને ભીનાશ…’. અદ્વૈતધ્વનિ….

આ દુર્બોધ કવિની કોઇપણ રચના લાગે તેટલી સરળ ન જ હોય !! આ કાવ્યમાં પણ બે-ત્રણ ગર્ભિત અર્થો છુપાયેલા છે….. દેવ-દાનવે સરળ કર્યો-અર્થાત હળાહળ વિષ જેના ગર્ભમાં હતું તેના જ ગર્ભમાં અમૃત હતું….આગ અને ભીનાશ….ભીંજાવું અને દાઝવું… જે એક લેવા જાય તેને આપોઆપ બીજું મળે જ મળે…..

પઠન – સૌમ્ય જોશી

આ સ્યોરી કેવા આયો સું ન ઘાબાજરરિયું લાયો સું
હજુય દુઃખતું હોય તો લગાડ કોન પર ન વાત હોંભર મારી.
તીજા ધોરણમો તારો પાઠ આવ છ : ‘ ભગવોન મહાવીર’.
અવ ભા ના પાડતા’તા તોય સોડીન ભણાવા મેલી મોંડમોંડ.
તે ઈણે ઈસ્કૂલથી આઈને પથારી ફેવરી કાલ.
ડાયરેક્ટ ભાને જઈન કીધું
ક આપડા બાપ-દાદા રાક્ષસ તો મહાવીરના ભગવોનના કોનમાં ખીલા ઘોંચ્યા.
હવ ભાની પરશનાલિટી તન ખબર નૈ,
ઓંખ લાલ થાય એટલે શીધ્ધો ફેંશલો.
મને કે’ ઇસ્કૂલેથી ઉઠાડી મેલ સોડીન.
આ તારા પાઠે તો પથારી ફેરવી હાચ્ચન.
હવ પેલાએ ખીલા ઘોંચ્યા ઈ ખોટું કર્યું મુંય માનું સું.
પણ ઈન ઓછી ખબર હતી તું ભગવોન થવાનો
ને તીજા ધોરણમાં પાઠ આવવાનો તારો
ઈનું તો ડોબું ખોવાઈ જ્યું તો ગભરાઈ જ્યો બિચારો
બાપડાના ભા મારા ભા જેવા હશે
આ મારથી ચંદી ખોવાઈ જઈતી તો ભા એ ભીંત જોડે ભોંડું ભટકઈન બારી કરી આલી’તી ઘરમોં
તો પેલાનું તો આખું ડોબું જ્યું તારા લીધે
દિમાગ બરાબર તપ્યું હશે તો ઘોંચી દીધા ખીલા
વોંક ઈનો શી. હાડીહત્તર વાર ખરો
પણ થોડોક વોંક તારોય ખરોક નઈ ?
અવ બચારો ચ્યોંક જ્યો
તો બે મિનિટ આંશ્યું ફાડીન ઈનું ડોબું હાચવી લીધું હોત તો શું તું ભગવોન નો થાત ?
તારું તપ તૂટી જાત ?
અવ ઈનું ડોબુંય ઈનું તપ જ હતુન ભઈ ?
ચલો એય જવા દો
તપ પતાઈન મોટો મા’ત્મા થઈન બધાન અપદેસ આલ્વા મંડ્યો પસીય તન ઈમ થ્યું ક પેલાનું ડોબું પાસું
અલાઉં ?
તું ભગવોન , માર તન બઉ સવાલ નહીં પૂસવા
મુ ખાલી એટલું કઉસું ક વોંક બેયનો સે તો ભૂલચૂક લેવીદેવી કરીન પેલો પાઠ કઢાયન ચોપડીમથી
હખેથી ભણવા દેને મારી સોડીન
આ હજાર દેરાં શી તારાં આરસનાં તો એક પાઠ નઈ હોય તો કંઈ ખાટુંમોરું નઈ થાય.
તોય તન એવું હોય તો પાઠ ના કઢાઈસ બસ
ખાલી એક લીટી ઉમેરાય ઈમોં
ક પેલો ગોવાળિયો આયો’તો,
સ્યોરી કઈ જ્યો સ,
ન ઘાબાજરિયું દઈ જ્યો સ.

– સૌમ્ય જોશી

કદાચ આમાં કાવ્ય ક્યાં છે એમ જરૂર કોઈ પૂછી શકે, પરંતુ જે છે તેની સુંદરતા તો જુઓ…….!

હું જાઉં?
કેમ, ઉતાવળ છે?
ના.
તો, કંટાળો આવે છે?
ના.
ઉતાવળ નથી, કંટાળો નથી,
તો જવાની વાત કેમ?
જવું નથી એટલે.
એ ના સમજાયું.
તારી પાસે સાંભળવું છે ઃ
રોકાઈ જા ને…

– ચંદ્રેશ ઠાકોર

નાનકડું કાવ્ય સંબંધના સમીકરણોની મોટી સમજણ આપી શકે એમ છે.

છૂટા પડવાની વાત આવે અને સામેની વ્યક્તિ અનાયાસ જ કહી ઊઠે, ‘અભી ના જાઓ છોડકર…’ એમાં જ સંબંધની સાચી શક્તિ રહેલી છે. બને એટલો વધુ સમય સાથે રહેવાની ઈચ્છા એ જ સંબંધની મજબૂતી માપવાનું સાચું મીટર.

નથી નથી
કશુંય સુપથ્ય એવી સમજણ
ખળ ખળ વહ્યા કરે તનમન મહિં-
જ્યારથી આ
ત્યારથી હા
ખોટા ખોટા માણસની ખરી ખરી વાત
ઓગળીને અટકતી
જેના તટ પરે
તારણોની લાશ પછી લાશ બધી
લટકતી
જે
સ્થળ નહિ કાળ નહિ તેવી
આશા અને ભાષા મહિં
.                              બટ-
કતી આમ:
Nothing is more real than nothing.

– લાભશંકર ઠાકર

ખોટા માણસો પાસેથી મળેલા તારણો પર આપણી સમજણ અટકી-લટકી પડે તો કશું સુપથ્ય લાગતું નથી. બટકતી શબ્દને બટકાવીને કવિ કવિતાને અલગ જ ઓપ સાપે છે. Nothingnessની વાત પર તો ગ્રંથોના ગ્રંથ લખાયા છે-લખાશે…

એક હોસ્પિટલ
ચોધાર આંસુએ રડ્યા કરે
રોજ રોજ ઉભરાતાં મબલખ રોગીઓને જોઈને
રોગ પણ કેવા!
કોઈની નજરમાં કાણું,
કોઈની જીભમાં દોઢું હાડકું,
કોઈના ઉચ્છવાસમાં ‘નજાકત’ ચીમળાઈ જાય એટલું ઝેર,
તો કોઈની બુદ્ધિને દૂરના ચશ્મા
રોગીઓની સંખ્યા વધતી જતી જોઇને
પરાણે-મહાપરાણે,
‘પથારી’ઓની સંખ્યા પણ વધારવી પડી
હોસ્પિટલને દુ:ખ થયું
આમ ને આમ થતું રહેશે તો
એક દિવસ બધી ‘પથારી’ઓ ઓછી પડશે અને,
ખુદ રોગીઓ જ
એકબીજાની સામે જોઈને બોલતા રહેશે:
“આના કરતા ‘પથારી’ બન્યા હોત તો સારું હતું”

આ ‘પથારી’એ તો પથારી ફેરવી નાખી છે,
પેરેલિસિસ થયેલ ઈજ્જતની,
એન્જિયોપ્લાસ્ટિ કરાવેલ આદરની,
ટ્રાન્સપ્લાન્ટ થયેલ સ્વચ્છંદતાની
અને
ઓપરેશન માટે ક્યારની વેઈટીંગમાં ઉભેલ….શર્મની…..

~ચંદ્રા

જોહન ડૉનની મેટાફિઝિકલ કવિતાની યાદ અપાવે એ શૈલીમાં લખાયેલ આ કવિતા બે ઘડી વિચારતા કરી દે છે. A poem should not mean, but be ની પણ સ્મૃતિ થાય. જો કે અહીં કવિતાનો અર્થ અને અસ્તિત્ત્વ બંને રહેલા છે. શહેરીકરણ, વસ્તીવધારા, પ્રદૂષણ જેવા પેટ ચોળીને ઊભા કરાયેલા શૂળના પ્રતીક સમી હૉસ્પિટલ એ ઈંત-રેતી-સિમેન્ટનું બનેલું મકાન જ નહીં, જાત-ભાતની માનસિક રુગ્ણતાઓથી ખબદતી આપણી પોતાની જાત પણ ન હોઈ શકે ?!

प्रत्येक अनिश्चय से कुछ नष्ट होता हूं
प्रत्येक निषेध से कुछ खाली
प्रत्येक नए परिचय के बाद दूना अपरिचित
प्रत्येक इच्छा के बाद नयी तरह से पीड़ित
हर अनिर्दिष्ट चरण निर्दिष्ट के समीपतर पड़ता है             [ अनिर्दिष्ट = Unspecified ]
हर आसक्ति के बाद मन उदासियों से घिरता है।
जागो और ज़रा देखो।
हर अनुरक्ति मुझे कुछ इस तरह बिता जाती है।                [ अनुरक्ति = Attachment ]
मानो फिर जीने के लिए कोई भविष्य नहीं बचता है।

source – ओशो – अजहूं चेत गंवार [ page 51 ]

શું અદભૂત કવિતા છે !!! દરેક પંક્તિ અર્થસભર…. એક શબ્દ પણ વધારાનો નહિ ! તમામ રોજિંદા અનુભવોને પૃથક્કૃત કર્યા છે અને તે પણ પૂરી નિખાલસતાથી અને સભાનતાથી. ખરા અર્થમાં ‘તત્વ’ચિંતન તે આનું નામ ! ઓશોની હિન્દી books માં આવી ઘણી સુંદર કવિતાઓ હોય છે – માત્ર તકલીફ એ છે કે એ કદી કવિનું નામ નથી લખતા.

desires ને નિષ્પક્ષપણે examine કરતા કવિને જે સત્યો દ્રષ્ટિભૂત થયાં છે તે ખૂબીપૂર્વક નિરૂપાયા છે. અહીં जागो શબ્દ બાઈબલમાં જે રીતે વારંવાર Awake શબ્દ પ્રયોજાયો છે તે ધ્વનિમાં પ્રયોજાયો છે. જાગૃતિ [ awareness ] નો કોઈ વિકલ્પ નથી. દરેક ક્ષણની-સતત-નિરંતર-નિરપવાદ જાગૃતિ [ awareness ].

સાંભળ્યું છે કે જમીન પરના સાપ
પોતાના રાફડા ત્યજીને હવે
પાણીમાં રહેવા જતા રહ્યા છે.
સીમમાં ચાલતી વખતે
મારા પગે અથડાય છે
રંગબેરંગી કાંચળીઓ.
અને ત્યાં પાણીની અંદર
સાપનાં ઠાલાં શરીર
ફંગોળાતા હશે,
ખડકો પર પછડાતા દોરડાની જેમ.
એમનાં શરીર પર ફૂટતા હશે લોહીના ટશિયા,
પણ મારા હાથમાંની આ કાંચળી તો
એવી સૂકીભટ છે,
જાણે આકરા વૈશાખમાં તરછોડાયેલું કોઈ પાંદડું.
આ કાંચળીની અંદર ક્યારેક કોઈ ઝેરીલું શરીર રહેતું હતું.
હવે, મનના એક ખૂણે કોઈ એક પ્રેમપ્રકરણની વચ્ચે મૂકેલા
વિષભર્યા કાગળની જેમ
રંગ બદલતી રહેશે આ કાંચળી.

– મનીષા જોષી

ખૂબીપૂર્વક કંડારાયેલી દ્રોહની વાત છે અહીં. પ્રેમમાં ઠેસ ખાધેલી વ્યક્તિની સ્વગતોક્તિ છે.

દ્રોહી પ્રેમી એક સર્પની જેમ મુખવટો [ કાંચળી ] ઉતારીને અન્યત્ર જાળ ફેલાવવા ચાલ્યો જાય છે. પ્રેમિકાના હાથમાં રહી જાય છે એ છદ્મ મુખવટો. એ મુખવટો કે જેમાં કદીક એક ઝેરીલી વ્યક્તિ વસતી હતી. પ્રેમિકા એવી કલ્પના કરે છે કે કાંચળી ઉતારેલા એના દેહને અવશ્ય પીડા તો થતી જ હશે – આ પ્રેમિકાનું પોતાની જાતને અપાતું ઠાલું આશ્વાસન [ wishful thinking ] માત્ર જ છે. વાસ્તવિકતામાં તો પ્રેમિકા દ્રોહથી એટલી વિચલિત થઇ ગઈ છે કે એને એમ લાગે છે કે આ બેજાન કાંચળી પણ કદાચ રંગ બદલતી રહેશે…..!!!!

કૈં કેટલાયે કાળથી
રચવા મથું હું શબ્દનો એક તાજ
ને એવી કો મુમતાજને સ્મરણે
મને જે આ ઘડી લગ ના મળી !
મુમતાજ
– કે જેની ફક્ત છે કલ્પના એ – ના
સ્મરણમાં રોનકી આલય રચું છું અવનવા
એકાંતના પાયા ઉપર.

એને વિરહ તડપી રહું
જેના મિલનનું ભાગ્ય તો ખૂલ્યું નથી !

– હરીન્દ્ર દવે

જેટલી લાગે છે તેટલી સરળ રચના નથી – ખરી વેદના એ છે કે મારા ભાગ્યે એવી કોઈ મુમતાજ પણ નથી કે જેના વિરહમાં હું તડપું….. કેવી ઘોર એકલતા !!!!

બોલાવવા છતાંય
પ્રતિ-ઉત્તર ન મળે
તો હવે બહાર નહીં રખડું
બલ્કે ફરીશ પાછી
ભીતર જ

હૃદયાંધકારમાં બેસી
જ્યાં
બળી રહ્યો હશે તું.

ત્યાં જ મધ્યમ આંચમાં બેસી
ઝાલીશ
તારા મૌનનો હાથ !

-અરુણા રાય
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

*

કવયિત્રીઓ ભીતરના ભાવ જે સબળતા અને સરળતાથી રજૂ કરી શકે છે, ક્યારેક પુરુષો એ કરી શકતા નથી. અરુણા રાયની આ હિંદી કવિતા અનુવાદની જરાય મહોતાજ નથી. પણ કવયિત્રીનો ‘ઇનર ફૉર્સ’ આ દુષ્કર્મ કરવા માટે મને મજબૂર કરી ગયો.

અવાજ દેતાંય જો એ હવે ન મળે તો કવયિત્રી એને શોધવા બહાર જવાની નથી કેમકે એ તો કવયિત્રીના હૃદયના અંધારાને ઉજાળતો ધીમો ધીમો અંદર જ સળગી રહ્યો છે. પ્રેમના પાવક દીપકનો શબ્દહીન હાથ ઝાલીને કવયિત્રી ત્યાં જ બેસી રહેશે… સાંન્નિધ્યની મૂક ઉષ્માની અદભુત અભિવ્યક્તિ! સલામ ! સો સો સલામ !

*
पुकारने पर

पुकारने पर
प्रति-उत्तर ना मिले
तो बाहर नहीं भटकूँगी अब
बल्कि लौटूँगी
भीतर ही

हृदयांधकार में बैठा
जहाँ
जल रह होगा तू

वहीं
तेरी मद्धिम आँच में बैठ
गहूँगी
तेरे मौन का हाथ।

अरुणा राय

હું આજે ઉદાસ છું.
હું કાલે ઉદાસ નહીં હોઉં.
પણ આજ તો કાલ નથી.
આજે મારું મન ઉદાસ છે.
જાણે કોઈએ દરિયાનાં મોજાં આડે પથ્થરોની લાઇન મૂકી
એને રોક્યાં હોય.
આ વાંચી તમે ઉદાસ નહીં થઈ જતા.
પણ હું આજે
દરિયાના મોજાંની જેમ ઉદાસ છું.

– વિપાશા

વાંચતાવેંત વાચકને ગ્લાનિર્મય કરી દે એવું વેધક કાવ્ય. નાના-નાના વાક્યોથી બનેલું નાનકડું કાવ્ય. પ્રસન્ન હોય ત્યારે માણસ લાંબું-લાંબુ બોલે છે, ઝાલ્યો ઝલાતો નથી. પણ મન ઉદાસ હોય ત્યારે બોલવાનો પણ ભાર પડે છે. વાક્ય શરૂ થયું નથી કે તરત પતી જાય છે… કવિતાના પહેલા ચાર વાક્ય આ રીતના ટૂંકા-ટૂંકા વાક્ય છે જેમાં ત્રણવાર ઉદાસ શબ્દ પુનરાવર્તિત થાય છે. (આમ તો નવ પંક્તિની કવિતામાં ઉદાસ શબ્દ કુલ પાંચવાર ફરી ફરીને આપણા મનોમસ્તિષ્ક પર દરિયાના મોજાંની જેમ અફળાય છે)

બધી જ ટૂંકી પંક્તિઓની વચ્ચે પથ્થરોની લાઇનવાળી એક જ પંક્તિ એ રીતે લાંબી અને અધૂરી રહી છે જાણે એ પંક્તિ પોતે જ પથ્થરોની લાંબી લાઇન ન હોય ! કવિતાના સ્વરૂપ વડે ભાવ ઉપસાવવાની આ પ્રથા નવી નથી પણ અહીં ખાસ્સી અસરકારક નિવડી છે.

સંકોચવું હોય પહેલાં વિસ્તારવું પડે છે.

નબળું પાડવું હોય તો મજબૂત બનાવવું પડે છે.

પાડવું હોય તો પહેલાં ઊંચે ચડાવવું પડે છે.

લેવું હોય તો પહેલાં આપવું પડે છે.

આનું નામ ‘સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિ ‘ :

મૃદુ કઠોર ઉપર વિજય મેળવે છે અને

દુર્બળ સબળ ઉપર વિજય મેળવે છે.

માછલીને દરિયા બહાર કાઢવી ન જોઈએ . રાજ્યના ઉપયોગી સાધનો લોકોને બતાવવાં ન જોઈએ.

[ Lin Yutang નામના સ્કોલરના મતે અંતિમ વાક્ય આ પ્રકરણનું નથી. તે પ્રકરણ 43 અથવા 78 માં બંધબેસતું છે. વાત સાચી લાગે છે ]

– લાઓ ત્ઝુ અનુ- નગીનદાસ પારેખ

તાઓ-તે-ચિંગ મારી અતિપ્રિય બુક છે. ઈતિહાસમાં કોઈક આટલી નાનકડી પુસ્તિકા આટલી બધી controversy ઊભી કરે તે વાત પોતે જ અજોડ છે. એક વર્ગે એની અત્યંત તીખી આલોચના કરી છે. એક વિદ્વાન સમીક્ષક ઓગણીસમી સદીના માથાના ફરેલા ફિલોસોફર Nietzsche ને ટાંકે છે – ‘ Those who know that they are profound strive for clarity. Those who would like to seem profound strive for obscurity. ‘ સામે પક્ષે ચાહક વર્ગ પણ એટલો જ મોટો છે. એ વાત ખરી કે પુસ્તકમાં મહદઅંશે ગુહ્ય ભાષા જ વપરાઈ છે અને અમુક પ્રકરણ બિલકુલ અસંબદ્ધ લાગે-જરાય ન સમજાય એવા છે, પરંતુ એનું કારણ સમય સાથે પ્રવેશેલી વિકૃતિઓ લાગે છે. એમ તો એક પ્રમાણભૂત અભ્યાસ અનુસાર ભગવદ ગીતા ખરેખર માત્ર 200 જ શ્લોકની છે, બાકીનું બધું repetition જ છે જે કાળક્રમે ઉમેરાતું ગયું.

આ પ્રકરણ 36નું ભાષાંતર છે.

અર્થઘટન સૌ ભાવક પોતપોતાની રીતે કરે તો જ આ પુસ્તકનો મૂળભૂત હેતુ સચવાય તેથી અર્થઘટન કરવાની ધ્રુષ્ટતા હું નહીં કરું.

આપણા સૌની સામૂહિક ચેતનાના ઢગલા પર બેઠેલા
સહસ્ત્ર દેવ-દેવીઓની દૈનિક ક્રિયાઓ હું જોઈ શકું છું.
મંદીરના ગર્ભગૃહમાં
દૂધમાં તણાઈ રહેલા સળવળતા સાપની વચ્ચેથી માર્ગ કરતા
મને મળી આવે છે પથ્થરનો કાચબો.
સ્વર્ગ સુધી લઈ જતા
તેના ચાર પગ પર ચઢવા જતા
હું કેટલીયે વાર નીચે પટકાઈ છું.
પાપ અને પુણ્યની કસોટી કરતા
આ બે થાંભલાઓની વચ્ચે
આમ તો ઘણી જગ્યા દેખાય છે
પણ હું ક્યારેય તેમની વચ્ચેથી પસાર નથી થઇ શકતી.
જો કે ત્યાં મૂકેલા નંદીના પાળિયા પર સવારી કરીને
હું ઊડી શકું છું આકાશમાં.
નીચે નજર કરું તો દેખાય છે
રસ્તા પર રઝળતાં નધણિયાતાં પ્રાણીઓ
અને ઉત્સવપ્રિય લોકોનાં ટોળાં.
અને સહેજ ઉપર જોઉં તો દેખાય છે
કેટલાયે જાણીતા અને ઓછા જાણીતા દેવો,
તેમની અર્ધ-જાગૃત અવસ્થામાં, અનાવૃત્ત,
દેવ બન્યા તે પહેલાંના અવતારમાં.
વરદાન આપતાં શીખ્યા તે પહેલાંના રૂપમાં.
માત્ર બે જ હાથ અને બે પગવાળા,
ગોળ કૂંડાળું કરીને ગંજી પત્તાં રમી રહેલા દેવો.

– મનીષા જોષી

દેવ એ માનવની કલ્પના છે. પાપ-પુણ્યની વ્યાખ્યા ભલભલા માંધાતાઓ પણ નથી કરી શક્યા. કાવ્ય ગર્ભિત અર્થોથી સભર છે. પરંપરાગત સ્થૂળ ભક્તિથી મોહભંગ થતાં સાંખ્ય ઇત્યાદિના માર્ગે સ્વર્ગારોહણનો પ્રયાસ કરે છે કવિ. જરાક દ્રષ્ટિ વિશાળ થતા દેખાય છે બે વર્ગ – એક કે જે ઓછો ચતુર છે……તે દેવપૂજામાં રત છે. અને બીજો જે થોડો વધુ ચતુર છે તે દેવ બનીને પ્રમાદમાં રત છે.

કૅન્વાસ પર એક ઊભી રેખા દોરી હતી
બાકી અવકાશ.

સામે ઊભેલી વ્યક્તિ કહે,
આ તો ગાંધીજી!
આ ગાંધીજીની લાકડી
અને ગાંધીજી પડદા પાછળ.
પણ લાકડી તો બીજા પણ રાખે કદાચ.
તો આ રેખાને ચશ્માની દાંડી તરીકે પણ તો જોઈ શકાય.

બીજો માણસ કહે,
આમાં તો પૃથ્વીનો આખો ઇતિહાસ આવી જાય.
પણ સીધી રેખા પૃથ્વી કેવી રીતે બને?
કેમ? રેખાને વાળો અને બે છેડા ભેગા કરો
તો પૃથ્વી ના બને?
પછી તો પૈંડુ પણ આ જ
અને શૂન્ય પણ આ જ.
ઓહો! આમાં તો evolutionની નિરર્થકતાનો પણ ભાવ છે.

ત્રીજો કહે,
આ સીધી રેખામાં તો આખું કલા-જગત છે.
કલમ પણ આ જ, પીછીં પણ ને ટાંકણું પણ.
રેખાને તમે વચ્ચેથી જાડી કરો.
તો નૃત્ય કરવા તત્પર સ્ત્રી પણ બને.
અને ખૂબી જુઓ કે
આ એ કલમ છે જેમાંથી શબ્દ ટપક્યો નથી.
એ પીછીં જેમાંથી ચિત્ર થયું નથી.
ટાંકણું પથ્થરની રાહ જુએ છે.
અને નૃત્ય પણ થવાનું બાકી છે.

ચોથો કહે,
આ રેખાથી એક સીમા બંધાઇ જાય છે.
રેખા હટાવીને માત્ર કૅન્વાસને જુઓ
કેટલા અનંત વિકલ્પો છે.

– હેમેન શાહ

માણસ પોતાના અનુભવો, વિચારો અને પૂર્વગ્રહોથી આગળ વધીને વિચારવા અસમર્થ છે. આપણી આ સૌથી મોટી સીમા છે.

હમણા એક પુસ્તકમાં બહુ સરસ વાક્ય વાંચવામાં આવ્યુંઃ All advise is autobiographical. હું એનાથી એક ડગલું આગળ જઇને કહું છું: All interpretations are autobiographical.

બધું હાથમાં ના જ આવે.
પણ, એમની અનુભૂતિનો લ્હાવો જરૂર માણી શકાય. સતત.

પવન, આકાશમાં ઊડી જતું પંખી, ઈશ્વરનો સંકેત.

એ લ્હાવો એટલે સમયનો સદુપયોગ.
અને પરમ આનંદ, એ નફામાં.

સરકતો સાપ.
કમળના નાનકડા ફૂલની માફક પાણીમાં સંતાકુકડી રમતી
કુદતી માછલી.
વૃક્ષની ટોચેથી પાવા વગાડતા પીળા પાંખાળા પોપટ …

બસ, સવાર સાંજ ઉજવું એમનો અગોચર સ્પર્શ.

જોતો જ રહું. ઉભો રહું ખુલ્લા હાથે
તત્પર, એમને મારા બાહુપાશમાં જકડી લેવા માટે.
આશા સભર, કોઈ અનેરી ભેટ સાંપડશે:
પવનની એક ઘૂમરી,
વૃક્ષદાદાની ડાળી પર લહેરાતાં જૂજ પર્ણો —
એ સઘળા પણ ભાગ ભજવે છે આ રંગમંચ ઉપર.

સાચ્ચે જ, દુનિયામાં બધું જ પ્રાપ્ય છે.
કમસેકમ, હાથવેંતે.
અને ખુબ જ દિલચસ્પ.

ધાનનો બારીકતમ ટુકડો ચપચપ ગળે ઉતારી દેતી
આંખો ચમકાવતી માછલી,
ગૂંચળાંમાંથી વળી ફરી સીધો થતો સાપ,
ફેરફુદરડી ફરતી સોનપરીઓ આકાશના આ છેડે

ઈશ્વરના, નિર્મળ હવાના…

– મેરી ઓલીવર
( ભાવાનુવાદ: ચંદ્રેશ ઠાકોર)

મેરી ઓલિવર એ આધ્યાત્મિક કવિ છે. અને કુદરતના પ્રેમી છે. કુદરત અને ઈશ્વર બંનેને એ એક જ સિક્કાની બે બાજુની જેમ ગાય છે. આખું જાગત એમને ઈશ્વરની સાહેદી પુરતું લાગે છે. દરેક ચીજ એમને ઈશ્વરની નજીક લઈ જતી લાગે છે. કવિનો ઈશ્વર સહજ છે, સર્વવ્યાપી છે, અને અનંત છે.

* * *

મૂળ અંગ્રેજી કવિતા:

મમ્મી, નહીં, પ્લીઝ નહીં,
નહીં રૂંધ આ સૂર્યપ્રકાશને
તારી સાડી આકાશમાં ફેલાવી
જીવનની હરિયાળી ઉતરડી નાંખીને.

નહીં કહે: તું સત્તરની થઈ,
નહીં લહેરાવ તારી સાડી શેરીમાં,
નહીં કર આંખ-ઉલાળા રાહદારીઓ સાથે,
નહીં કર ટોમબોયની જેમ વહેતી હવાઓ પર સવારી.

નહીં વગાડ ફરીથી એ જ ધૂન
જે તારી મમ્મી,
એની મમ્મી અને એની મમ્મીએ
મદારીના બીન પર
મારા જેવી મૂર્ખીઓના કાનમાં વગાડ્યે રાખી છે.
હું મારી ફેણ ફેલાવી રહી છું.
હું બેસાડી દઈશ મારા દાંત કોઈકમાં
અને ઓકી કાઢીશ વિષ.
જવા દે, રસ્તો કર.

ઓસરીમાં પવિત્ર તુલસી ફરતે
પ્રદક્ષિણા કરવી, સ્વર્ગપ્રાપ્તિ માટે
રંગોળી મૂકવી, હવા-ઉજાસ વિના જ
મરી જવું,
ભગવાનની ખાતર, મારાથી નહીં થાય.

તોડી નાંખીને બંધ
જે તેં બાંધ્યો છે, પૂર-તોફાન થઈને
ધસમસતી,
જમીનને ધમરોળતી,
મને જીવવા દે, સાવ જ વેગળી
તારાથી, મમ્મી.
જવા દે, રસ્તો કર.

– ઉષા એસ. (કન્નડ)
(અંગ્રેજી અનુવાદઃ એ.કે. રામાનુજન)
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

પરંપરાના નામે ઊભી કરી દેવાયેલી બેડીઓ-બંધનોને તોડીને પોતાનો રસ્તો કરવા માંગતી આજની પેઢીની યુવતીની વાત. સીધી અને સટાક. જવા દે, રસ્તો કર. પહેલી નવ પંક્તિમાં કવયિત્રી આઠ-આઠ વાર નકાર ઘૂંટીને પોતાનો આક્રોશ રજૂ કરે છે. સરવાળે સંવેદનાતંત્રને હચમચાવી મૂકે એવી રચના…

મારા પિતાજી મોડી સાંજની ટ્રેનમાં મુસાફરી કરે છે
મૂક સહપ્રવાસીઓની વચ્ચે પીળા પ્રકાશમાં ઊભા-ઊભા
એમની વણ-જોતી આંખ સામેથી પરાંઓ પસાર થાય છે
એમનો શર્ટ અને પેન્ટ પાણીથી તરબોળ છે અને કાળો રેઇનકોટ
કાદવથી ખરડાયેલો અને ચોપડીઓ ઠાંસીને ભરેલો થેલો
પડુ પડુ થઈ રહ્યો છે. ઉંમરના કારણે ઝાંખી પડેલી એમની આંખો
ભેજાળ ચોમાસાની રાતમાં ઘર તરફ ધૂંધળી પડી રહી છે.
હવે હું એમને ટ્રેનમાંથી ઊતરતા જોઈ શકું છું
એક લાંબા વાક્યમાંથી ખરી પડેલા શબ્દની જેમ.
એ ઝડપ કરે છે ભૂખરા લાંબા પ્લેટફૉર્મ પર,
રેલ્વેલાઇન ઓળંગે છે, કતારમાં પ્રવેશે છે,
એમની ચપ્પલ કાદવથી ચપ-ચપ થાય છે પણ એ વધુ ઝડપ કરે છે.

ઘરે પાછા, હું જોઉં છું એમને ફિક્કી ચા પીતા,
વાસી રોટલી ખાતા, પુસ્તક વાંચતા.
એ સંડાસમાં જાય છે
માનવ-સર્જિત જગતમાં માનવના માનવથી વેગળાપણા વિશે ચિંતન કરવા માટે.
બહાર આવતાં સિન્ક પાસે એ જરા ધ્રુજારી અનુભવે છે,
ઠંડુ પાણી એમના કથ્થઈ હાથો પરથી દદડી રહ્યું છે,
કેટલાંક ટીપાં એમની હથેળી પરના ધોળાં વાળ પર લટકી રહ્યાં છે.
એમના અતડાં બાળકો ટૂચકાંઓ કે રહસ્યો
એમની સાથે વહેંચતા ઘણુંખરું બંધ થઈ ગયાં છે. એ હવે સૂવા માટે જશે
રેડિયો પર ઘોંઘાટ સાંભળતા સાંભળતા, પોતાના પૂર્વજો
અને પૌત્રોના સપનાં જોતા જોતા, વિચાર કરતા કરતા
એ રખડુ આર્યો વિશે જેઓ સાંકડા ઘાટ મારફત ઉપખંડમાં આવ્યા હતા.

– દિલીપ ચિત્રે (અંગ્રેજી)
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

ગુજરાતમાં જન્મેલા મરાઠી કવિની એક અંગ્રેજી કવિતાનો અનુવાદ…

હૃદયની આરપાર તીણી તીખી છરીની જેમ નીકળી જતી કારમી વાસ્તવિક્તાનું નગ્ન ચિત્રણ. કવિતા એટલી સાફ અને સીધી છે કે એના વિશે કશું પણ બોલવાની જરૂર નથી. મારે તો આ એક જ વાક્ય ગમતાંના ગુલાલના ન્યાયે ફરી વંચાવવું છે: “હું એમને ટ્રેનમાંથી ઊતરતા જોઈ શકું છું, એક લાંબા વાક્યમાંથી ખરી પડેલા શબ્દની જેમ.” – આ છે સશક્ત કવિતા! વાહ કવિ…

વૈશાખ મહિનામાં નવાં પાંદડાંનાં ઝુમખાં
આકાશ તરફ મીટ માંડીને બેઠાં હોય,
એમ મારું ભોળું હ્રદય
તારી એકસરખી વાટ જુએ છે.

ધરતી તપ્ત, પવન નિ:શબ્દ,
ઘેરાયેલાં વાદળ,
પગરવ સાંભળીને મારા મનમાં
આર્ત પેદા કરે છે.

વાદળ એમ જ ચાલ્યાં જાય છે ઉપેક્ષા કરીને,
પાન નમી પડે છે
એમ શું કામ કહું કે તેનું દુઃખ
વ્યાકુળ કરે છે મારા હ્રદયને.

– પદ્મા ગોળે – અનુ- ઇન્દ્રજિત મોગલ

અદભૂત ભાવવિશ્વ…… !! રામ બાણ વાગ્યા રે હોય તે જાણે…….ઉનકો ખુદા મિલે હૈ ખુદાકી જિન્હેં તલાશ, મુઝકો તો બસ ઇક ઝલક મેરે દિલદાર કી મિલે….

પહેલી વાર
મેં જોયું પતંગિયું
કમલમાં રૂપાંતરિત થતું
પછી કમળ પરિવર્તન પામ્યું
ભૂરા જળમાં
ભૂરું જળ
અસંખ્ય પંખીઓમાં
અસંખ્ય પંખીઓ
રંગીન લાલ આકાશમાં
અને આકાશ રૂપાંતરિત થયું
તારી ગુલાબી હથેળીમાં….
આમ ને આમ મેં અનેકવાર જોયાં આંસુઓ
સપનામાં રૂપાંતરિત થતાં……

– સર્વેશ્વરદયાલ સક્સેના [ હિન્દી ] – અનુ- સુરેશ દલાલ

સરળ વાચ્યાર્થ તો સુંદર છે જ…… થોડુક અલગ રીતે વિચારતાં– ‘આશા’ અને ‘નિરાશા’ શબ્દો પર મોટા મોટા થોથાંઓ લખી શકાય, પરંતુ અર્ધખૂંચેલા તીરની વેદનાથી પીડાતા જીવડાને એ શું કામ લાગે !? તો સામે છેડે આ કવિ છે !! થોડાક સરળ શબ્દોથી આખું મેઘધનુષ રચી કાઢ્યું છે……!! બૌદ્ધધર્મ અનુસાર આને ‘સમ્યક દ્રષ્ટિ’ કહી શકાય- બિંદુમાં સિંધુ અને સિંધુમાં બિંદુ જોવું તે………પરિપાટીને અવગણી હાર્દ જોવું એટલે સમ્યક દ્રષ્ટિ

મારા હાથ
નિરાવરણ કરે છે તારા દેહ ને
આચ્છાદે છે તને અધિક નગ્નતામાં
તારા દેહમાંના દેહોને ખોલે છે
મારા હાથ
શોધે છે તારા દેહ અર્થે અન્ય દેહ

– ઓક્તોવિયો પાઝ અનુ.- નલિન રાવળ

My hands
open the curtains of your being
clothe you in a further nudity
uncover the bodies of your body
My hands
Invent another body for your body

આ પ્રકારના ઘણા કાવ્યો પાઝે રચ્યા છે તેમાંનું આ સૌથી વિખ્યાત છે. પ્રેમીનો જાદુઈ સ્પર્શ પ્રિયતમાએ અદ્યપિ કદી ન અનુભવેલા પોતાની કાયાના જ અનભિજ્ઞ સ્પંદનો ઝંકૃત કરવા સમર્થ છે. શારીરિક સંપર્કની તદ્દન અલગ જ કક્ષાએ કવિ લઇ જાય છે…….

દસ આંગળીઓ
એક આડીઅવળી ડાળી
પોતામાં પકડીને આગળ ચાલતી હતી.
જરા આગળ જઈને
ફેંકી દીધી
એ આડીઅવળી ડાળી ને ઉપાડી લીધી
એક પ્લાસ્ટિક કેનને.
કદાચ એ આડીઅવળી એક ડાળીમાં ભરાઈ ગયેલા
તડકાઓ
ના સહેવાયા એ દસ આંગળીઓથી.

– વિપાશા

વીંધીને આરપાર ઉતરી જાય એવું કાવ્ય. આડીઅવળી અને તડકાઓ શબ્દનો સૂચિતાર્થ ચૂકી ન જવાય એ જો જો…

હાં, હાં, એ માણસ જીવે છે હજી, એના ઘરમાં, સુખેથી.
પણ મરી ગયો છે એ મારા માટે .
અને એટલે જ હું રોજ એના નવા નવા
મૃત્યુની કલ્પના કરું છું.
રસ્તા પર ચાલતા ટ્રકનાં પૈડાં એના પર ફરી વળે છે.
અને હું બાજુમાં શાંત રાહદારીની જેમ પસાર થતી હોઉં છું.
તો ક્યારેક એની લાશ રેલવેના પાટા વચ્ચે મળી આવે છે.
અને હું એના મૃતદેહ પરથી પસાર થતી ટ્રેનમાં
મુસાફરી કરતી હોઉં છું.
ક્યારેક હું મારી સાડીના પાલવને ગાંઠ મારતી હોઉં છું.
અને એના ગળામાં ફાંસો હોય છે.
હું મંદિરમાં દીવા પ્રગટાવતી હોઉં છું
અને એનું આખું શરીર સળગતું હોય છે.
ક્યારેક એ કોઈ ગોઝારીવાવના તળિયે પડ્યો હોય છે
અને હું એ વાવમાંથી પાણી ભરતી હોઉં છું.
રોજ રાત્રે યમરાજ આવે છે.
પેલા કાળમુખા પાડા પર બેસીને
કરગરે છે, એને લઇ જવા માટે,
પણ હું એને રજા નથી આપતી.

– મનીષા જોશી

વ્યવહારના નામે અંતરાત્માને મારી નાખીને જીવતા માણસની આ વાત છે. સચ્ચાઈનું ગળું ઘોંટીને ‘વ્યવહારિક જીવનમાં તો આમ જ જીવાય’ – જેવી આત્મવંચનાના ઓઠા હેઠળ હું જીવું છું એટલે મને આ વાત મારી જ કથા લાગે છે…….

ફક્ત એની બાંયો પર જ પહેરી રાખે છે
સચ્ચાઈને આ નવી કવિતા .
[ જલ્દી ખંખેરી નખાય કે બદલી શકાય ને ? ]

એ લખનારો કોઈ માડીનો જાયો
એના એકેય શબદમાં માનતો નથી.
જરા વિચાર તો કરો. એમાંનો એકેય શબદ એણે લખ્યો જ નથી.

એ શબ્દ ક્યાંકની ઉઠાંતરી છે, કે ક્યાંકની કાપેલી કાપલી છે.
કે ક્યાંકથી ચોંટાડેલી ચબરખી છે,
ક્રિયા-પ્રક્રિયામાંથી
પસાર કરેલી સામગ્રી છે,મશીનમાં ઠોકઠાક કરી
ઠીકઠાક કરેલો છે, નવા હેતુ માટે યોજ્યો છે, ઊલ્ટી
કરી ફરી બહાર કાઢ્યો છે કે મુક્ત રીતે વિહરતા
ભાષાના સમૂહમાંથી ફરી ઘડ્યો છે-ત્યાં
ઊભો છે એ એને કવિતામાં કંડારવાની ભીખ માગતો.

– રોબર્ટ આર્કેમબિઉ અનુ.- મહેશ દવે

ઉમાશંકર જોષીએ કહ્યું હતું – ” જે સત્યજ્ન્ય અધિકારથી બાપુ [ ગાંધીજી ] એમ કહી શકે છે કે ‘ મારું જીવન એ જ મારો સંદેશ ‘ એ રીતે આત્મા પર હાથ રાખીને હું એમ જયારે કહી શકીશ કે ‘ મારું જીવન એ જ મારું કવન અને મારું કવન એ જ મારું જીવન ‘ ત્યારે હું સાચો કવિ. ”

ઉઠાંતરીની જે વાત છે તે કેવળ શબ્દો કે શૈલીની ઉઠાંતરીની વાત નથી. એવા અસંખ્ય ઉદાહરણો મળે કે જ્યાં વ્યક્તિનું સર્જન અને વ્યક્તિ પોતે એટલાં બધા ભિન્ન હોય કે ત્યારે એમ ચોક્કસ લાગે કે સર્જનમાંના શબ્દો આ consciousness માંથી તો બહાર કદાપિ ન જ આવ્યા હોઈ શકે. કાવ્ય લખવું એ એક વાત છે અને કાવ્ય પ્રકટવું- કાવ્ય સર્જાવું – કાવ્ય અંદરથી બહાર આવવું એ તદ્દન ભિન્ન વાત છે…..

ગુમાઈ છે ગુમાઈ છે ગુમાઈ છે,
કોન્વેન્ટ સ્કૂલનાં કંપાઉન્ડમાંથી,
સંચાલકો અને માતા-પિતાની,
બેદરકારીને કારણે,
પલક મીંચવા-ઉઘાડવા વચ્ચેની કોઈ ક્ષણે…..
ગુજરાતી
વાંચતી–લખતી એક આખી પેઢી.

ઓળખવા માટે નિશાની : કાનુડાએ
કોની મટકી ફોડી ? -એમ પૂછો તો કહેશે,
જેક એન્ડ જિલની…..

ગોતીને પાછી લાવનારને માટે,
ઇનામ…
એકેય નથી.
કારણ કે એ હંમેશને માટે ગુમાઈ ચૂકી છે.

– ઉદયન ઠક્કર

વાતમાં દમ છે. હવે આ દિવસો દૂર નથી. સારી ગુજરાતી મીડીયમની સ્કૂલ microscope લઈને શોધવી પડે એવી હાલત છે. મને જો કે આ વાતનો અંગત રીતે હરખ-શોક કશો નથી. હું તો આને ઉત્ક્રાંતિનો નિયમ માનું છું….. જો કે ઘણાં લોકો આ વાતે ખૂબ વ્યથિત પણ હોય છે.

મારી સામે એક વરુ છે
એક ઘેટું છે
બંને બાજુબાજુમાં ઊભેલાં છે.
ખબર નથી
એમાં ઘેટું એ ખરેખર ઘેટું છે
કે
વરુ એ ખરેખર વરુ છે.
ખબર નથી
વરુએ કદાચ ઘેટાનો સ્વાંગ ધર્યો હોય
કે ઘેટાએ કદાચ વરુનો સ્વાંગ ધર્યો હોય
ખબર નથી
હું એમની સામે છું
કે
તેઓ મારી સામે છે.
ખબર નથી
મારા સ્વાંગની એમને ખરેખર ખબર પડી ગઈ હશે ?

– ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

સામો માણસ બહુરૂપિયો જ હશે એવી સામાન્ય માન્યતા લઈને આપણે જીવતા હોઈએ છીએ એ વાત કવિતાના પૂર્વાર્ધમાં વ્યક્ત થઈ છે. ત્યાં સુધી કવિતા કંઈક નવા પ્રકારની વાત કરતી હોય એવું જ લાગે છે. પણ સૉનેટની જેમ ખરી ચોટ અને કવિતા છે છેલ્લી બે પંક્તિઓમાં… શું માત્ર સામા માણસો જ બહુરૂપિયા હોય છે કે પછી….?!

શું કોઈ પ્રેમ કરી શકે છે
આ નિર્મળ ઝરણાને કિનારે
એકાકી દેવદાર વૃક્ષ જેવો !
શિયાળુ તડકાને સમગ્ર દેહ પર ચોળવા માગે છે
તેથી ઢગલેઢગલા પાંદડાં ખેરવી શકે ?
હું તો છું ડરપોક શાલવૃક્ષ અને અશ્વત્થવૃક્ષની ડાળી
પાંદડે પાંદડે મારું શરીર ઢંકાયેલું;
કોણ જાણે, કોને ખબર, આખું વરસ શું કામ
આમ પાંદડાં ખરે !

– સમીર રાય ચૌધરી
(અનુ. નલિની માંડગાવકર)

ચંદ પંક્તિઓમાં પ્રણયની કેવી બળકટ ઉત્કટ વાત ! સ્વચ્છ ઝરણાના કિનારે એકલું ઊભેલું દેવદારનું વૃક્ષ શિયાળામાં બધા પાંદડાં ખેરવીને સાવ નગ્ન થઈને એક-એક ડાળ પર તડકા સાથે સંવનન કરવાની હિંમત રાખે છે પણ આવી હિંમત કવિ કરી શકતા નથી.

દરેક સ્ત્રી
પોતાને દર્પણમાં સંતાડી રાખવા માંગે છે
દર્પણમાં
સાવ એકલી બેઠેલી સીતાના હાથ
કોઈ રાવણ ખેંચી શકતો નથી,
દર્પણમાં
લાચાર પાંડવો સામે ઊભેલી દ્રૌપદીની સાડી
કોઈ કૌરવ ખેંચી શકતો નથી,
દર્પણમાં
મોડી રાત્રે ઘરમાં આવેલાં પતિનાં
પગરખાંનો અવાજ
ખૂણામાં જાગતી સલમાની આંખોને
ધ્રુજાવી શકતો નથી,
માછલી તો પાણીમાં સુરક્ષિત છે એમ,
દરેક સ્ત્રી હજી પણ સુરક્ષિત છે,
પરંતુ માત્ર દર્પણમાં.

– ચંદુ મહેસાનવી

રૂંવાડા ઊભા કરી દે એવી સ્ત્રીચેતનાની એક કવિતા એક પુરુષ પાસેથી…

હા, તારો જ, મારી પ્રિયે ! છે સાચો માનવ ચહેરો,
મેં મારા મનથી અત્યાર સુધી રાહ જોયા કરી,
ખોટું જોતો રહ્યો અને હતો સત્યની તલાશમાં,
ત્યારે જ તું જડી એમ જેમ કોઈ પથિકને જડી જાય એક સ્થળ
સ્વાગત ભર્યું, ખોટાં ખીણ-પર્વતો અને વાંકળિયાળ રસ્તાઓમાં.
પણ તું, હું શું કહું તને ?
વગડામાંનો ફુવારો ?
ઉષર દેશમાં પાણીનો કૂવો?
અથવા કંઈ પણ જે પ્રામાણિક અને સારું છે, એક આંખ
જે વિશ્વ સમસ્તને પ્રકાશિત કરે છે.
આપવાના ઔદાર્યથી સરળ તારું વિશાળ હૃદય, બક્ષે છે આદિ કાર્ય.
સૌપ્રથમ સારી દુનિયા, વસંત, પ્રફુલ્લિત બીજ,
સગડી, અવિચળ ભૂમિ, ભટકતો દરિયો,
બધી રીતે સુંદર કે વિરલ નહીં
પણ તારી જેમ જ, જેમ એ હોવા જોઈએ એમ જ.

– એડવિન મૂર
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

જરા ધીરે રહીને ઊઘડતું મજાનું કાવ્ય. “જે શોધવામાં જિંદગી આખી પસાર થાય, ને એ જ હોય પગની તળે એમ પણ બને” (મ.ખંડેરિયા) જેવી વાત… પોતાના પ્યારનો ચહેરો જ સાચો ચહેરો છે એની ખાતરી કવિને કેવી સરસ રીતે થાય છે અને આપણને પણ કરાવવામાં આવે છે ! કશું જ સમગ્રતયા સુંદર કે વિરલ હોતું નથી. જે છે એ જેમ હોવું જોઈએ એમ જ હોય એમાં જ એનું સાચું સૌંદર્ય છે.

*
The confirmation

Yes, yours, my love, is the right human face,
I in my mind had waited for this long.
Seeing the false and searching the true,
Then I found you as a traveler finds a place
Of welcome suddenly amid the wrong
Valleys and rocks and twisting roads.
But you, what shall I call you?
A fountain in a waste.
A well of water in a country dry.
Or anything that’s honest and good, an eye
That makes the whole world bright.
Your open heart simple with giving, give the primal deed.
The first good world, the blossom, the blowing seed.
The hearth, the steadfast land, the wandering sea,
Not beautiful or rare in every part
But like yourself, as they were meant to be.

– Edwin Muir

અલ્પ લઈને રહું છું,
તેથી જ
મારું જે જાય છે
તે ચાલ્યું જાય છે,- ક્ભણર પણ
જો ખોવાઈ જાય તો
તો તેને માટે પ્રાણ ‘હાય હાય’ કરી ઉઠે છે.

નદીતટની પેઠે સતત
વૃથા જ
પ્રવાહને જકડી રાખવા ચાહું છું.
એક પછી એક
લહરીઓ હૈયા પર આઘાત કરીને
ક્યાંય ચાલી જાય છે.

જે જાય છે અને જે કંઈ રહે છે
તે બધું તમને સોંપી દઉં,
તો પછી ઘટવાનું નથી,
બધું જ તારા મહામહિમામાં જાગતું રહેશે .
તારામાં કેટલાય ચંદ્ર-સૂરજ રહેલા છે,
કદી અણુ-પરમાણુ પણ ખોવાતું નથી !!
મારું તુચ્છ ખોવાયેલું ધન તે શું તારા ચરણે નહીં રહે ??

-રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર અનુ- ઉમાશંકર જોશી

ગુરુદેવના દરેક કાવ્યની એક ખાસિયત હોય છે જે મોટેભાગે કાવ્યને બે થી ત્રણ વાર વાંચતા બરાબર સમજાય છે – ઈશ્વરભક્તિના તેઓના તમામ કાવ્ય ભલે પહેલી નજરે સરખા જેવા જ લાગે, પરંતુ દરેકમાં એક સૂક્ષ્મ ભાવવિશ્વ આકાર લે છે. જેમ કે આ કાવ્યમાં તેઓએ પોતાની વિહવળતાનું કારણ પ્રસ્થાપિત કર્યા બાદ જાણે સ્વોક્તિ કરતા હોય તેમ ઇશાવાસ્ય ઉપનિષદના પ્રથમ શ્લોક-

ॐ ईशावास्यं इदं सर्वं यत् किञ्च जगत्यां जगत।
तेन त्यक्तेन भुञ्जिथाः मा गृधः कस्य स्विद् धनम् ।।

-ને સ્મરીને જાતનું સમાધાન કરે છે.

હું કોઈ સાથે લડતો નથી, કેમકે કોઈ મારા ઝઘડાને લાયક નથી,
મેં કુદરતને ચાહી છે, અને કુદરત પછી, કળાને:
જીવનના આતશ કને મેં બંને હાથ તાપ્યા છે,
એ હોલાઈ રહ્યો છે, અને હું તૈયાર છું જવા માટે.

– વૉલ્ટર લેન્ડર
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

*
મૃત્યુની તૈયારીનું નાનું પણ કેવું મજાનું ચિત્ર ! કવિ કોઈ વિવાદમાં કદી પડતાં નથી કેમકે કવિ કોઈને એ લાયક ગણતા નથી. કવિને તો રસ હતો માત્ર પ્રકૃતિ અને એ પછી કળામાં. કહી શકાય કે કવિ જિંદગી ભરપૂર જીવ્યા છે. અને કવિ પોતે પણ એ જ કહે છે કે જિંદગીના અગ્નિ પાસે એમણે અસ્તિત્વને ખૂબ મજેથી તાપી લીધું છે. કોઈ ઝઘડો નથી. કોઈ અસંતોષ નથી હવે. જિંદગીના ઓલવાતા જતા અગ્નિ સામે કોઈ ફરિયાદ પણ નથી. કવિ તૈયાર છે…

સાવ ચાર પંક્તિનું કાવ્ય… પણ હળવેથી વાંચતા ભીતરથી એક ચીસ નીકળી જાય એવું…

*

I strove with none, for none was worth my strife.
Nature I loved and, next to Nature, Art:
I warm’d both hands before the fire of life;
It sinks, and I am ready to depart.

– Walter Savage Landor

મારા ઘરથી
તારા ઘર સુધીના
રસ્તા કરતાં
તારા ઘરથી
મારા ઘર સુધીનો
રસ્તો
કેમ
વધુ લાંબો હોય છે
હંમેશા ?

– સંદીપ ભાટિયા

સુન્દરમ્ દોઢ લીટીમાં પ્રેમનો ઉપનિષદ લખી ગયા… સંદીપ ભાટિયા એક લીટીમાં એક અધ્યાય લઈને આવ્યા છે… અછાંદસની ચાલ મુજબ નવ પંક્તિમાં વહેંચાઈ ગયેલું આ કાવ્ય હકીકતમાં તો એક વાક્ય જ છે માત્ર…

સંજોગોવશાત્ આજે કવિમિત્રનો જન્મદિવસ પણ છે… કવિશ્રીને વર્ષગાંઠની અઢળક મબલખ વધાઈ….

એ લોકોએ ઇસુને ખીલા ઠોકી ઠોકી માર્યો,
એ લોકોએ સૉક્રેટિસને ઝેર પાઇને માર્યો,
એ લોકોએ ગાંધીને ગોળીથી વીંધી નાખ્યો,
પણ
એ લોકો મને નહીં મારી શકે,
કારણ
હું સાચું બોલવાનો આગ્રહ નથી રાખતો.

– વિપિન પરીખ

‘રોકસ્ટાર’ નામના મુવીમાં એક ગીતના શબ્દો છે – ‘ કયું સચકા સબક સિખાયે, જબ સચ સુન ભી ન પાયે…… ‘

આ કવિ થોડા અને સાદા શબ્દોમાં મર્મભેદી વાતો કહી જાણે છે. દંભને કદાચ માનવજાતનો એક સામુહિક ‘શોખ’ કહી શકાય……સાચું બોલવું ઘણીવાર ‘અવ્યવહારુ’ કહેવાય છે, આપણે સૌએ એ અનુભવ્યું જ હશે. પણ તો પછી ઉપાય શું ? આ જ રીતે પેઢીદરપેઢી શીખવવું જુદું અને કરવું જુદું એ ક્રમ જાળવી જ રાખવો ?? મારી પાસે કોઈ ઉત્તર નથી…….

ના, જરૂરી નથી મારા દરેક વિચારનું વર્જિન હોવું
વિચારોની વર્જિનીટી ક્યાં હોય છે આપણા હાથમાં ?
મારે તો અનુભવોના વિશ્વને અતિક્રમવું છે.
અનુભવ- જડ,મૂર્ત,સ્થિર,ઘન.
મારે તો અનુભવોના ઝીણા ઝીણા ટુકડાઓ કરવા છે
એમાંથી રેષાઓ ખેંચવા છે.
એના રંગોનું વિઘટન કરવું છે
તેનું પ્રવાહીકરણ કરી તેને બાષ્પ થતા નિહાળવા છે.
વિચાર, તું આવ.
શૂન્યોની શૃંખલાની આગળ
અડીખમ ઊભેલા એકડાને
ઊંચકીને ફેંકી દે શૂન્યોની પાછળ
બનાવી દે ઘટનાઓને બહુપરિમાણી અને પારદર્શક
તોડી નાખ એના આકારોને
શોષી લે તેના વજનને
ના, મને તારા ઇતિહાસમાં રસ નથી
છેદીને, ભેદીને, તોડીને,વલોવીને-
મારે તો બસ ઘટનાઓની આરપાર થવું છે

– શિશિર રામાવત

કાવ્યનું કેન્દ્રીય તત્વ ધ્યાનાકર્ષક છે…..

માફ કરી દીધેલા
પણ ન વીસરાયેલા
કોઈ સમયની જેમ
એ વૃક્ષ
વિકસ્યાં કરે છે મારા ઘર નજીક.
હું તેને અવગણું છું
બને ત્યાં સુધી
પણ છેવટે તે લંબાઈને
વીંટળાઈ વળે છે મારા ઘરને.
વૃક્ષના અંધકારમાં ઘેરાયેલું મારું ઘર
બંધ છે એમ માનીને
પાછા વળી જાય છે આગંતુકો
અને એમ સમય વેર વાળે છે,
વૃક્ષ બનીને.

– મનીષા જોષી

‘વૃક્ષ’ રૂપક આપણી વાસનાઓને ઈંગિત કરે છે.

અગત્ય નથી
કોણ કોને અડ્યાનું
બસ છે કેવળ બીના 
કે આપણે જગવ્યો
એક સહિયારો કંપ –
સ્તબ્ધ,
નિબિડ શૂન્ય થકી,
અચરજનાં
અનગળ,
જગ ઉઘાડતો
લખલખ આનંદ સ્ત્રોત !

– પ્રદ્યુમ્ન તન્ના

એક સ્પર્શમાં આખા જગતને ભરી દે એટલો બધો આનંદ જન્માવવાની તાકાત હોય છે. કાવ્યનું શીર્ષક છે – ઉદભવ. એક સ્પર્શમા ઘણી શરૂઆતો છુપાયેલી હોય છે.

તળપદા ગીતોથી જાણીતા કવિએ થોડા અછાંદસ પણ લખ્યા છે. કવિએ આ કાવ્ય ઇટાલિયનમાં લખેલું અને પછી પોતે ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરેલો.

તારા ગયા પછી
તારી સાથે કરેલી વાતો
મેં કદી સમયને સોપી નથી
એટલે જ તો
મને મળી આવે છે
ઠેકઠેકાણે
પુરાણા વારસા સાથે
નવી ઈમારતોથી
ભરાતા રહેલા આ શહેરમાં
મન ટેકવવાની જગ્યાઓ

સમુદ્ધ ઊઠળી ઊછળીને
સાક્ષી પુરાવે છે
અને જ્યાં આપણે બેસતા
એ કાળમીંઢ પથ્થર પર
સમયનું કશું ચાલતુ નથી.
તારી સાથે વીતેલી સાંજ
મેં કદી ઢળતા સૂરજને આપી નથી
એટલે જ તો
મને મળી આવે છે
ઠંડી હવા વચ્ચેથી
તારા ઉષ્ણ ઉચ્છવાસ

તારી સાથે ચાલતી
એ રસ્તાને મેં કદી
મુકામને હવાલે કર્યો નથી
એટલે જ તો…

ક્ષણાર્ધ બેદરકાર અને મેં મારી બાળકીના આંગળા બારસાખમાં કચડી નાંખ્યા. એણે
શ્વાસ રોકી લીધો, આખેઆખી અમળાઈ ઊઠી, ભ્રૂણ-પેઠે,
પીડાની
બળબળતી હકીકત સામે. અને એક પળ માટે
મેં ઇચ્છ્યું કે હું વિખેરાઈ જાઉં સેંકડો હજાર ટુકડાઓ થઈ
મૃત ચળકતા તારાઓમાં. બચ્ચી આક્રંદી ઊઠી,
એ મને વળગી પડી, અને મને સમજાયું કે તે અને હું કઈ રીતે
પ્રકાશ-વર્ષો વેગળાં છીએ કોઈ પણ પારસ્પારિક સહાય કે આશ્વાસનથી. એના માટે મેં બી વેર્યાં’તા
એની માના ગર્ભમાં; કોષ વિકસ્યા અને એક અસ્તિત્વ તરીકે આકારાયા:
કશું જ એને મારા હોવામાં પુનઃસ્થાપિત નહીં કરે, અથવા અમારામાં, કે એની માતામાં પણ જેણે
પોતાની અંદર
એને ધારી અને અવતારી, અને જે એના નાળવિચ્છેદ પર રડી હતી,
મારી તમામ ઇર્ષ્યા ઉપરાંત,
કશું જ પુનઃસ્થાપિત નહીં કરી શકે. તેણી, હું, મા, બહેન, વસીએ છીએ વિખેરાઈને
મૃત ચળકતાં તારાઓ વચ્ચે:
અમે છીએ ત્યાં અમારા સેંકડો હજાર ટુકડાઓમાં !

– ડેવિડ હૉલબ્રુક
અનુ. વિવેક મનહર ટેલર

સંબંધની વાસ્તવિક્તાની જાંઘ ઉઘાડી આપતી આ તેજાબી કવિતા આપણામાંથી મોટાભાગનાને નહીં પચે.

અહીં બાપ-દીકરીના સંદર્ભમાં ગમે તેટલાં નજીક જણાતાં સંબંધમાં -મા-સંતાનના સંબંધમાં પણ- રહેલી પ્રકાશવર્ષો જેટલી અલગતા વિશે વાત થઈ છે. ગમે એટલા સ્નેહાસિક્ત કેમ ન હોઈએ, પીડા કે એ સંદર્ભમાં અન્ય કોઈપણ અનુભૂતિ આપણે પરસ્પર સહિયારી શકતાં નથી. ‘દો જિસ્મ-એક જાન’ની આપણી સદીઓ જૂની ફેન્ટસી પર કવિ સીધો જ કુઠારાઘાત કરે છે.

અજાણતાં જ પોતાની ફૂલ સમી બાળકીની આંગળીઓ દરવાજામાં આવી જતાં બાળકી જે રીતે આક્રંદી ઊઠે છે અને સગો બાપ હોવા છતાં અને દીકરીને જી-જાનથી ચાહતો હોવા છતાં દીકરીના દર્દને સહિયારી ન શકવાની અશક્તિનો અહેસાસ બાપને આપણા સંબંધોમાં બે તારાઓની વચ્ચે રહેલી દૂરતા જેવી અંધારી વાસ્તવિક્તાનો અહેસાસ કરાવે છે…

*
Fingers in the Door

Careless for an instant I closed my child’s fingers in the jamb. She
Held her breath, contorted the whole of her being, foetus-wise against the pain. And for a moment
I wished myself dispersed in a hundred thousand pieces
Among the dead bright stars. The child’s cry broke,
She clung to me, and it crowded in to me how she and I were
Light-years from any mutual help or comfort. For her I cast seed
Into her mother’s womb; cells grew and launched itself as a being:
Nothing restores her to my being, or ours, even to the mother who within her
Carried and quickened, bore, and sobbed at her separation, despite all my envy,
Nothing can restore. She, I mother, sister, dwell dispersed among dead bright stars:
We are there in our hundred thousand pieces!

– David Holbrook

मत लिखो, कविता पतंग पर
कविता उड़ने लगेगी,
कविता में रहते लोग
अचानक घटित आश्चर्य से
डर-सहम जाएंगे

मत बनाओ, कविता को
इतनी शोख और आज़ाद
कि वह उड़कर इतनी दूर चली जाए
हो सकता है
हमें भूल ही जाए
और हम अपना मुंह देखते रह जाएं
उन दर्पणों में
जो हमें बदसूरत बना देते हैं
हमें खुद से बहुत दूर ले जाते हैं

हम अपने से लगते हैं
जब देखते हैं
अपना प्रतिबिम्ब कविता में,
हम अपनों के पास आते हैं
जब देखते हैं
उनका अक्स कविता में

सो, मत लादो पतंग पर
कविता का दुर्वह बोझ,
इसमें समाया आदमी
अपने लफड़ों-झमेलों के साथ
और उसके समाजों के जंगल
जो विस्तारित हैं
पृथ्वी के कोने-कोने,
बेघर और निराश्रित हो जाएगा

इसलिए, कविता का भारी जिस्म
तोड़ देगा पतंगों की कमर,
तब, कविता गिरकर ज़ख़्मी हो सकती है
और उसमें समाया संसार
चकनाचूर हो सकता है |

– मनोज श्रीवास्तव

ઉત્તરાયણ આવે એટલે મોટાભાગના કવિઓ પતંગ વિશે કવિતા કરવું એ પોતાનું પરમ કર્તવ્ય છે એમ માનીને કવિતા કરવા મંડે છે. એવા જોડકણાંઓની ભીડમાં ક્યાંક આવી મજાની કવિતા હાથ ચડી જાય તો ભયો ભયો !

લયસ્તરો તરફથી સહુ વચકમિત્રોને મકરસંક્રાંતિની હાર્દિક શુભકામનાઓ…

વર્ષો સુધી માત્ર મૈથુનમાં હતો અને મને
એનાથી વધારે ખબરેય નહોતી
                               ક્ષણિક
                                       પળ
માંડ એકાદ કે બે
જાતમાંથી બહાર નીકળી જવાની
                                       કે
સંગીતમાં જરા લાંબો ટકતો અને હું
ઉત્કૃષ્ટ વેદના-વલોણા
સૂરોથી ભર્યો ભર્યો 
                                       ને
આજે ય એટલો જ
ક્ષણિક અને અસ્પષ્ટ
બેઠો છું હું મારી ફાટલી ખુરશીમાં
શિયાળાની રાત્રે તાપણાંની બાજુમાં બહાર છે બરફ ને પવન
સૂસવાટા કરતો અને હું વિચારું છું
આખાય જગતમાં શાંતિ
                            શાંતિ
બધાય સુખી અને હૂંફાળા
એ અગાધ પીડાનું શમન 
                            ક્ષણ આ
તેજસ્વી અનુપમ આનંદની.

– હેયડન કરુથ
(અનુ. ધવલ શાહ)

પરમ આનંદ એટલે શું? – એનો જવાબ આ કવિતા છે. પરમ આનંદની ત્રણ અનુભૂતિઓ કવિ વર્ણવે છે.

પહેલી તે મૈથુનની ક્ષણ. એ પરમ આનંદની માત્ર ક્ષણિક અનુભૂતિ છે પણ અગત્યની વાત એ છે કે એ ક્ષણ માટે માણસ પોતાની જાતમાંથી બહર નીકળી જાય છે. બીજી અનુભૂતિ છે સંગીત. વેદનારંજીત સૂર જ્યારે હૈયાને વલોવી નાખે છે એ ક્ષણે કવિ પરમ આનંદ અનુભવે છે. આ આનંદ થોડો વધારે ટકે છે.

ત્રીજી અનુભૂતિ તદ્દન અલગ જાતની જાતની છે. કવિ શિયાળાની રાત્રે તાપણાની બાજુમાં બેઠા છે. એ વખતે કવિને એ હૂંફાળી, શાતાભરી ક્ષણ આખા વિશ્વમાં વિસ્તરતી અનુભવાય છે. આ ક્ષણે આનંદ ‘સ્વ’માંથી નીકળીને ‘સર્વ’ સુધી વિસ્તરે છે. આખી દુનિયાને શાતા થઈ છે એવું લાગે છે. એ ક્ષણે કવિને (જગતમાં રહેલી વિસંવાદિતાની) અગાધ પીડા શમતી લાગે છે. અને એનામાંથી પ્રગટે છે – તેજસ્વી અનુપમ આનંદ. જેમા આખુ વિશ્વ ભાગીદાર થઈ જાય એ પરમ આનંદની ક્ષણને જતા રહેવાનું કોઈ કારણ જ રહેતું નથી !

કરુથે નાના ગામમાં કુદરતના ખોળે નેકી અને મહેનતનું જીવન પસંદ કરેલું. પાછલી વયે જ્યારે એમની કવિતાને અનેક ઈનામો મળ્યા ત્યારે પણ એ જરાય બદલાયા નહોતા.

*  * *

Ecstasy by Hayden Carruth

For years it was in sex and I thought
this was the most of it
            so brief
                    a moment
or two of transport out of oneself
                    or
in music which lasted longer and filled me
with the exquisite wrenching agony
of the blues
        and now it is equally
transitory and obscure as I sit in my broken
chair that the cats have shredded
by the stove on a winter night with wind and snow
howling outside and I imagine
the whole world at peace
                at peace
and everyone comfortable and warm
the great pain assuaged
                    a moment
of the most shining and singular gratification.