લ્યો, કાગળ આપું કોરો,
સોળ વરસનો એક જ ટહૂકો લથબથ એમાં દોરો,
લ્યો, કાગળ આપું કોરો.
ભગીરથ બ્રહ્મભટ્ટ

લયસ્તરો બ્લોગનું આ નવું સ્વરૂપ છે. આ બ્લોગને  વધારે સારી રીતે માણી શકો એ માટે આ નિર્દેશિકા જોઈ જવાનું ચૂકશો નહીં.

Archive for November, 2009

ગામડાનું બજાર – ગિરીશ પરીખ

ગામડાનું આ બજાર
હારમાળા શી ખડી દુકાનની, બે બાજુએ.
નવરંગી ‘સાઈનબૉર્ડ’ની અહીંયાં નથી વણઝાર ને
‘શો કેઈસ’ ને ‘શો વિન્ડોં’નાં ના કોઈ જાણે નામને
તોય વહે છે ગ્રાહકોની અહીં સદા વણઝાર
ગામડાનું આ બજાર!

અહીં સદાયે વ્હોરનારાઓની લાંબી હારમાળા
સાવ નાનાં ગામડેથી લોક આવે
ને ખરીદીમાં કલાકો અહીં ગુમાવે
અહીં શહેરના જેવી સડક ક્યાં?
અહીં તો ઊડે છે ને ચડે છે આસમાને ધૂળના ગોટા!

ને પેટીમાંથી શોધી કાઢી બંગડી
કોઈ ઉડાવે ધૂળ મોંથી ફૂંક મારી
આંખડી ઉંચી કરી જોતો એ પેલી યૌવના પર
એ આંખડીમાં વિષ નથી અમૃત છે
અખંડ હેવાતન તણું સૌંદર્ય છે
બંગડીને હાથથી એ લૂછતો
પ્રીતના સૌંદર્યને એ પ્રીછતો
આંખડીની વાત ને વિશ્વાસથી
એ બંગડીઓ વેચતો
ઝણકી ઊઠે એ બંગડી સૌભાગ્યનો શણગાર
ગામડાનું આ બજાર!

વધુ આગળ વાંચો…

Comments (7)

મધરાતે નીંદરને ગામ – નિખિલ જોશી

મધરાતે નીંદરને ગામ જુઓ કેવું તો ફાટી રે નીકળ્યું તોફાન
સપનાના ઝુંડ સામે લડવાને જંગ મે તો આંસુને સોપ્યું સુકાન

આંસુની જાત સખી એવી તે કેવી અડકો જરાક ત્યાં જ પાણી,
કોણ લાવ્યું આંખ્યું ના ઊંડા કૂવેથી એને પાંપણની પાળ લગી તાણી ?
અન્ધારે ડૂબ્યો રે ઓરતાનો સૂરજ ને છાતીમાં વસતું વેરાન

સપનાના ઝુંડનુ તો એવું ઝનૂન જાણે છાતીમાં ધસમસતું ધણ
ઘરના અરીસાઓ શોધે છે સામટા ખોવાયું જે એક જણ
રૂંવાડે બટકેલી બેઠી છે ઇચ્છાઓ ઉમ્બરનું જાળવવા માન

–નિખિલ જોશી

સ્મરણ, વેદના અને સપનાંઓના ભંગારના ભારથી લચી પડતું ગીત… વાંચો અને વ્યથાની ધાર ન ભોંકાય કે આંસુઓની ભીનાશ ન અનુભવાય તો જ નવાઈ…

Comments (17)

સમય પણ રિસાયો – દિવ્યા મોદી

Divya Modi_samay pan risaayo
(દિવ્યા મોદીની એક અક્ષુણ્ણ કૃતિ એમના જ અક્ષરોમાં ‘લયસ્તરો’ માટે)

*

આ તડકા મહીં એમ વર્તાય છાંયો,
કેચ્હેરા ઉપર એક ચ્હેરો છવાયો.

ને આંખો અમારી સજળ હોય તો યે,
ખુશીનો જ તખ્તો ફરી ગોઠવાયો.

અમારી સબરના પુરાવા ન માંગો,
ઇમારત છું એવી, નથી જેનો પાયો.

પહેલાં હલેસું, પછી નાવ ડૂબી,
શનૈ: શનૈ: કિનારો ફસાયો.

બહેતર એ છે કે શિકાયત ન કર તું,
ખફા થઈને જ્યારે સમય પણ રિસાયો.

-દિવ્યા મોદી

ભીની માટી જેવા હૈયા પર પગલાંની અમીટ છાપ છોડી જાય એ સાચી કવિતા. દિવ્યાની આ ગઝલ વાંચો અને અંદર કશુંક અમીટ પડતું ન અનુભવાય તો જ નવાઈ. તડકા વિના છાંયાનું વળી અસ્તિત્વ કેવું ? બંને સાથે જ સંભવી શકે એ ખરું પણ કદી એકમેકમાં ભળી શકે ખરા ? આપણા ચહેરા પર કેટકેટલા ચહેરા પડતા રહે છે ! પણ આપણે આપણી ઓળખ કદી ગુમાવીએ ખરા ?

શનૈ: શનૈ: જેવો સંસ્કૃત શબ્દપ્રયોગ રાજેન્દ્ર શુક્લ જેવી સાહજિક્તાથી કરીને ઉત્તમ શેર પણ આપવા બદલ કવયિત્રી શું અભિનંદનને પાત્ર નથી ?

Comments (17)

ગોરમાને પાંચે આંગળીએ પૂજ્યાં – રમેશ પારેખ

ગોરમાને પાંચે આંગળીએ પૂજ્યાં ને નાગલા ઓછા પડ્યા રે લોલ
કમ્મખે દોથો ભરીને કાંઈ ટાક્યાં ને આભલાં ઓછાં પડ્યાં રે લોલ

માંડવે મ્હેક મ્હેક જૂઈની વેલ કે જૂઈના રેલા દડે રે લોલ
સૈ, મારે નેવાંનું હારબંધ ટોળું કે સામટું મોભે ચડે રે લોલ

ત્રાજવે ત્રંફેલા મોરની ભેળી હું છાનકી વાતું કરું રે લોલ
લોલ, મારે મોભારે કાગડો બોલે ને અમથી લાજી મરું રે લોલ

મેંદીએ મેલું હું મનની ભાત્ય ને હાથમાં દાઝ્યું પડે રે લોલ
આડોશપાડોશ ઘમ્મકે વેલ્યું ને લાપસી ચૂલે ચડે રે લોલ

સૈ, મારે ઊંબરાની મરજાદ કે ઓરડા ઠેસે ચડ્યા રે લોલ
લોલ મારે પથ્થરને પાણિયારે કે જીવતાં મોતી જડ્યાં રે લોલ

લોલ, ઊભી આંગણે નાગરવેલ કે પાંદડાં તૂટ્યા કરે રે લોલ
ઓરડે વાની મારી કોયલ આવે ને કાંઈ ઊડ્યા કરે રે લોલ

– રમેશ પારેખ

આજે કવિ શ્રી રમેશ પારેખના જન્મદિવસે માણીએ એમનું એક ગમતીલું ગીત..

અલુણા નિમિત્તે ગોરમાનું વ્રત કરતી કન્યાનો ઉત્સાહ કદી જોયો છે ? એ જે કરે એ એને ઓછું જ પડે… ગોરમાને પૂજવા રૂના નાગલા ખૂટી પડે ને શરીરના શણગારમાં કમખાના આભલાંય એને ઓછાં જ લાગે. નેવેથી પાણીનાં રેલા દડતા હોય એમ મઘ મઘ જૂઈની વેલ માંડવે ચડી હોય અને કુંવારી કન્યા ત્રોફેલા મોર સાથે કે પછી કોઈ ચિત્તચોર સાથે મનમાં વાતો કરતી હોય એવામાં અતિથિના આવણાંની છડી પોકારતા કાગડાના બોલ પણ શરમાવી દે છે.

Comments (6)

ગઝલ – અનિલ ચાવડા

ચોતરફ અજવાળું ઊઠી ગયું છે,
કોઈ ઘરમાં કંઈક મૂકી ગયું છે.

મેં ચણાવી એક દીવાલ ભીતર,
કોક આ દીવાલ કૂદી ગયું છે.

તું ઊછળતી એક એવી નદી છે,
મારું જેમાં વ્હાણ ડૂબી ગયું છે.

કેમ તારામાંથી હું બ્હાર આવું,
દોરડું વચ્ચેથી તૂટી ગયું છે !

ત્યાં પતંગિયું જ બેઠું હશે હોં,
એટલે એ પાન ઝૂકી ગયું છે.

ડાળ પર પડઘાય છે એક ટહુકો,
ક્યારનું પંખી તો ઊડી ગયું છે.

– અનિલ ચાવડા

અરુઢ છંદ સાથે ઘરોબો કેળવી બેઠેલા મારા મનપસંદ કવિની એક વધુ ગઝલ… નદીમાં ડૂબી ગયેલા વહાણ અને વચ્ચેથી તૂટી ગયેલા દોરડાવાળી વાત ગમી જાય એવી છે.

Comments (16)

મુક્તક -અલ્પેશ કળસરિયા

એવું તને હું કહેતો નથી કે મજા ન કર,
પણ આબરૂ જતી રહે એવી દશા ન કર!
એને છુપાવવાની તને આવડત ન હો,
તો, મૂર્ખ દોસ્ત મારાં! હવેથી ગુના ન કર!

અલ્પેશ કળસરિયા

Comments (10)

એક્શન રિપ્લે…! -એષા દાદાવાળા

આજે
ઘર ઘરની રમતમાં
એ પપ્પા બન્યો –
અને સાચુકલા પપ્પાની જેમ જ
મમ્મીની સામે
આંખોને લાલ કરીને જોયું
મમ્મી સહેજ ધીમા અવાજે બોલી
“એટલીસ્ટ છોકરાઓની હાજરીમાં તો…”
અને પપ્પાનો અવાજ
રોજ કરતા સહેજ મોટો થઇ ગયો,
પછી
થોડીઘણી બોલાચાલી
મમ્મીના ડુસકાં-
અને પછી
બરાબર એ દિવસની જેમ જ
પપ્પાની લાલ આંખોનાં ઉઝરડા
મમ્મીના ગાલ પર પડી ગયા..!
પછી
પાપા બનેલો દીકરો
ખૂણામાં ગોઠવેલા ખોટુકલા વાસણોને લાત મારી
ઘરની
બહાર નીકળી ગયો
બરાબર સાચુકલા પપ્પાની જેમ જ..!
અને
દુપટ્ટાની જરા અમથી સાડીમાં લપેટાઈ
મમ્મી બનેલી દીકરી પણ
સાચુકલી મમ્મીની જેમ જ
એના વિખેરાઈ ગયેલા ઘરને ફરી પાછું
ભેગું કરવામાં લાગી ગઈ…!

એષા દાદાવાળા

હજીયે ઘણા ઘરોમાં ‘સ્વાભાવિક’ બનતી આ પ્રકારની દૈનિક ઘટનાને એષાએ બખૂબી તાદૃશ કરી છે.  મમ્મી-પપ્પા ઘણીવાર ભૂલી જાય છે કે પોતાના રોજબરોજનાં વર્તનની અસર બાળકોનાં માનસ પર કેટલી ઊંડી પડતી હોય છે.  મને લાગે છે કે થોડા થોડા વખતે ઘરનાં બાળકો જ જો આવો એક્શન-રીપ્લે કર્યા કરે તો મમ્મી-પપ્પાનાં એકબીજા પ્રત્યેનાં વર્તનની ગુણવત્તા ચોક્કસ વધે જ વધે… 🙂

Comments (14)

મુક્તક -દિલીપ મોદી

વીતી ગઈ તે વાતનો ઉલ્લેખ ના કર,
જાગરણની રાતનો ઉલ્લેખ ના કર;
લખ, ભલે લખ, જોઈએ તો રોજ લખ તું,
શબ્દમાં તુજ જાતનો ઉલ્લેખ ના કર.

-દિલીપ મોદી

Comments (11)

થાઉં તો સારું -‘શેખાદમ’ આબુવાલા

હવે બસ બહુ થયું, બુદ્ધિ! હું પાગલ થાઉં તો સારું!
છલકવાનો સમય આવ્યો, છલોછલ થાઉં તો સારું!

જીવનનો ગર્જતો સાગર ઘણો ગંભીર લાગે છે!
હવે હું ચાંદનીની જેમ ચંચલ થાઉં તો સારું!

જુઓ કિરણો વિખેરાયાં ને ગુંજનગીત રેલાયાં!
હૃદય ઈચ્છી રહ્યું છે આજ : શતદલ થાઉં તો સારું!

મને આ તારી અધબીડેલી આંખોમાં સમાવી લે!
મને તો છે ઘણી ઈચ્છા કે કાજલ થાઉં તો સારું!

ભલે હું શ્યામ લાગું પણ મિલન આવું મળે કોને?
તમન્ના છે કે તારા ગાલનો તલ થાઉં તો સારું!

યુગો અગણિત ભલે વીતે મને એની નથી પરવા!
હું પ્રેમી કાજ એક જ પ્રેમની પલ થાઉં તો સારું!

મને એવા રૂપાળા ઘાવ દુનિયાએ કર્યા અર્પણ-
કે ખુદ દુનિયાને થઈ આવ્યું કે ઘાયલ થાઉં તો સારું!

જીવનમાં આમ તો ક્યાંથી મળે લયબદ્ધ ચંચળતા!
હું તારા ખૂબસૂરત પગની પાયલ થાઉં તો સારું!

તને તો આવડે છે ઠંડી-ઠંડી આગ થઈ જાતાં!
– મને છે મૂંઝવણ કે, આંખનું જલ થાઉં તો સારું?!!

-‘શેખાદમ’ આબુવાલા

પ્રણયરંગી ગઝલ… ખાસ કરીને ગાલનો તલ થવાવાળો અને લયબદ્ધ ચંચળતાવાળો શે’ર ખૂબ જ મજાનાં થયા છે!  વળી, બુદ્ધિનું કહ્યું ન કરનારને તો આમેય દુનિયા પાગલ જ માને છે, ખરું ને મિત્રો ?! 🙂

Comments (9)

ગીત – વિહંગ વ્યાસ

Vihang Vyas_ Tu aavya ni vela
(ખાસ ‘લયસ્તરો’ માટે વિહંગ વ્યાસના હસ્તાક્ષરમાં એક અક્ષુણ્ણ ગીતરચના)

*

તું આવ્યાંની વેળા
રોમે રોમે રોજ દૂઝતાં, રુઝ્યાં આજ ઝળેળા

સમેટાઈને રાખેલા વિખરાઈ ગયા છે શ્વાસ
તારે પગલે મારી ભીતર દોમ દોમ અજવાસ

ઉંબરથી ઓસરિયે વહેતા કુમકુમવરણા રેલા

જાણ થઈ છે આજ મને કે ખળખળવું એ શું
નર્યો નીતર્યો મારે ફળિયે અવસર યાને તું

વરસોના અળગા પડછાયા કરીએ આજે ભેળા
તું આવ્યાંની વેળા

-વિહંગ વ્યાસ

વિરહાસન્ન જીવન માટે મિલનની એક જ વેળા કેવી સંજીવની બની રહે છે ! વિયોગ અને પ્રતીક્ષાના અગ્નિથી રોમે-રોમે રોજે-રોજ ફૂટતા ફોલ્લા એક જ ઘડીમાં રુઝાઈ જાય છે. જે શ્વાસ માત્ર જીવવાના હેતુસર ભીતરમાં શગની પેઠે સંકોરીને રાખી મૂક્યા હતા એ આજે વિખેરાઈને ચોમેર પ્રસરી રહ્યા છે અને બહારની જેમ જ અંદર પણ અજવાળું અજવાળું થઈ રહે છે… ઉંબરે થીજી રહેલી પ્રતીક્ષા ઓસરી સુધી દડી જાય અને એના પગલે પગલે કંકુછાંટણા થાય એ જ તો મિલનનું ખરું સાફલ્ય છે… અને કવિની આખરી આરત એમના પ્રણયની ચરમસીમાની દ્યોતક છે… એ આવે એ જ એમને મન ખરો અવસર છે… કાયા નહીં, માત્ર પડછાયા એકમેકમાં ભળી જાય તોય આ સંતોષીજનને તો ઘણું…

Comments (7)

થાય છે – રાકેશ હાંસલિયા

આખરે એની કૃપા તો થાય છે,
આપણાથી રાહ ક્યાં જોવાય છે ?

એ પધારે; દ્વાર પણ હરખાય છે,
ખુદ ઊઘડવાને અધીરા થાય છે !

કોણ બનવાકાળને ટાળી શકે ?
તે છતાં ક્યાં સ્હેજ સ્વીકારાય છે ?

માત્ર કંકર ફેંકવાના ખ્યાલથી,
જળમાં વમળો અણદીઠાં સર્જાય છે !

‘સર્વનું કલ્યાણ કરજો, હે પ્રભુ’
વેણ એવાં એમ ક્યાં બોલાય છે !

– રાકેશ હાંસલિયા

વિધિનું લખાણ ટાળી શકાતું નથી એ છતાં આપણે ક્યાં એને સહેજે સ્વીકારી શકીએ છીએ ? અને છેવટે એની કૃપા વરસવાની જ છે એ જાણવા છતાં આપણે ધીરજ ક્યાં રાખી શકીએ છીએ?

Comments (16)

ગઝલ – ગની દહીંવાલા

સૂરજના પક્વ ફળ થકી બેસ્વાદ રસ પડ્યો,
જાગો અતૃપ્ત જીવ, કે ટપકી દિવસ પડ્યો.

પકડાઈ ચાલ્યાં પાનથી ઝાકળનાં પંખીઓ,
કિરણોના પારધીને ફરીથી ચડસ પડ્યો.

વાવ્યા વિના લણાયો રણે ઝાંઝવાંનો પાક,
બોલ્યા વિના બપોરનો પડઘો સરસ પડ્યો.

માટીને મહેકવાની ગતાગમ નથી હજી,
વરસાદ આંગણા મહીં વરસોવરસ પડ્યો.

અંધાર આવું આવું કરે બારી બા’રથી,
પીળો પ્રકાશ ખંડમાં હાંફે ફરસ-પડ્યો.

સૂરજના મનના મેલ નિશાએ છતા થયા,
ઓજસનો ધોધ કાંખમાં લઈને તમસ પડ્યો.

કાંઠાનો સાદ સાંભળ્યો તળિયે અમે ‘ગની’,
‘કોઈ અભાગી જીવ લઈને તરસ પડ્યો.’

– ગની દહીંવાલા

સાત અલગ અલગ રંગોનું ઈન્દ્રધનુષ રચાયું હોય એવા સાત મજાના શેરોની આ ગઝલ. પરંપરાની આંગળી હાથમાં હોવા છતાં અહીં ઝાકળનાં પંખી, ઝાંઝવાનો પાક પીળા પ્રકાશનું હાંફવું જેવા કલ્પનોની તાજગી સરાબોળ કરી દે એવી છે. ફળ વધુ પડતું પાકી જાય તો રસ બેસ્વાદ બની જાય એ વાતનો ઉલ્લેખ મત્લાના શેરમાં સાવ અલગ જ રીતે કરે છે. વર્ષોથી ઊગતા-આથમતા સૂરજના પાકા ફળમાંથી એક ટીપાં જેવો બેસ્વાદ દિવસ ટપકી પડ્યો છે જે આપણને આગળના સહુ દિવસોની જેમ તૃપ્ત તો કરી શક્વાનો જ નથી ને તોય જાગવું, દોડવું તો પડશે જ ને?! सुबह होती है, शाम होती है, जिंदगी यूँ तमाम होती है ।

Comments (12)

સમણાં વીણવા હાલી -મહેશ મકવાણા

રૂપલે મઢી ફાગણ રાતે હાથ હવાનો ઝાલી
અડધી રાતે બાઈ રે હું તો સમણાં વીણવા હાલી.

સોળ ચોમાસાં ઠાલવી દીધાં
ઓણ ચોમાસું પીધું
આભની ટાઢી જલધારાએ
અંગ દાઝાડી દીધું.

વહેતી જાઉં હું જ બે-કાંઠે, ગામની નદિયું ખાલી
અડધી રાતે બાઈ રે હું તો સમણાં વીણવા હાલી.

છાબડી મારી છલકે ભેળી
હું ય ઘણી ઢોળાઉં
માઢ ને મેડી, ફળિયું-શેરી,
સીમ સુધી ફોરાઉં.

પગલે પગલે ઢોળતી આવી ધૂળમાં જોબન લાલી
અડધી રાતે બાઈ રે હું તો સમણાં વીણવા હાલી.

-મહેશ મકવાણા

મીઠું-મધુરું-થનગનતું-રણઝણતું ગીત.  યુવાની તરફ ડગ માંડી રહેલી ને જાગતાં જાગતાંય સમણાં વીણી રહેલી સોળ વરસની મુગ્ધ કન્યાનાં દલડાંમાંથી ફૂટી નીકળેલી કૂણી કૂણી લાગણીને કવિશ્રીએ અદભૂત શાબ્દિક આકાર આપ્યો છે;  જેની ભીતરનો ભાવ તો… પ્રેમબાણ વાગ્યા હોય તે જાણે !  🙂

Comments (9)

(અમે બેસૂરા ક્યાં સુધી વાગીએ ?) -રાહી ઓધારિયા

તમે હળવેથી એકવાર ઝંકારો તાર, અમે બેસૂરા ક્યાં સુધી વાગીએ ?
તમે ટહુકો ઉછીનો એક આપો રાજલદે! અમે વરસોની જડતાને ત્યાગીએ.
અમે બેસૂરા ક્યાં સુધી વાગીએ ?

રણનાં પંખીડાં અમે, અમને તો એમ કે રેતી આદિ ને રેતી અંત;
તમને જોઈને અમે જાણ્યું કે ક્યાંક ક્યાંક જીવી રહી છે વસંત;
તમે આછેરો સ્પર્શ કરી જુઓ રાજલદે! અમે ફોરમતા ફાગ થઈ ફાગીએ.
અમે બેસૂરા ક્યાં સુધી વાગીએ ?

કલકલતી નદીઓના વહેણ સમી લાગણીઓ થઈને અમારે છે વહેવું,
નિજને ભૂલી તમારી આંખોમાં ઘૂઘવતા દરિયાના નીર થઈ રહેવું;
તમે ભીની બે વાત કરો અમથી રાજલદે! અમે આખો અવતાર ભીના લાગીએ.
અમે બેસૂરા ક્યાં સુધી વાગીએ ?

-રાહી ઓધારિયા

બિલકુલ કલકલતી નદીની જેમ કલકલતું અને ઘૂઘવતા દરિયાની જેમ ઘૂઘવતું ગીત… જેનાં વહેણ અને તમારી વચ્ચે મારું ના આવવું જ બહેતર છે!  🙂

Comments (14)

અવાજની -હર્ષદ ત્રિવેદી

તું પણ કમાલ કર હવે તારા અવાજની,
હું સાંભળું છું તર્જ કો’ અણદીઠ સાજની.

હું ક્યારનો સૂંઘું છું હવામાં વધામણી,
રળિયામણી ઘડી મને લાગે છે આજની.

તું હોય પણ નહિ ને તોય વાજતી રહે,
પળ પળ રહી છે કામના એવી પખાજની.

મારો સ્વભાવ છે કે મને કંઈ અડે નહિ,
તનેય પણ પડી નથી રસ્મો-રિવાજની !

ત્યાં દૂર કોઈ પૂરવી છેડે છે ક્યારનું,
અહીંયાં ગઝલ રચાય છે તારા મિજાજની.

-હર્ષદ ત્રિવેદી

મજાની સરળભાષી ગઝલ… આમ તો પાંચેય શે’ર મજાનાં થયા પરંતુ મને સ્વભાવવાળો શે’ર ખાસ ગમી ગયો.  રસ્મો-રિવાજની પડી ન હોય એવી બગાવતો તો ઘણીવાર જોવા મળી જાય છે, પરંતુ કંઈ ન અડવાવાળા સ્વભાવાવાળી સ્થિતપ્રજ્ઞ અવસ્થા હોવી એ ઘણું કઠીન છે અને જીવનમાં એ પ્રમાણે જીવતાં જૂજ લોકો જોવા જરૂર મળે છે.

Comments (8)

બાલ્ટીમોરના જંગલમાં -અનિલ જોશી

પાણીની જેમ અહીં ઢોળાયું ઘાસ અને વાવટાની જેમ ઊભાં ઝાડ
ધૂળીયા મારગ તો ક્યાંય દેખાય નહીં બંધ આંખ્યુમાં લીલો ઉઘાડ

અહીં પગલાં ને પગરવ તો ભોંયવટો ભોગવતાં
ગાડું ચાલ્યાના નથી ચીલા
ફૂલ જેમ ઓચિંતા ઊઘડી ગયા
મારી છાતીમાં ધરબ્યા જે ખીલા

છૂટાછવાયા ઘર ઉપર તડકાની જેમ પથરાયા ઘાસના ઓછાડ
પાણીની જેમ અહીં ઢોળાયું ઘાસ અને વાવટાની જેમ ઊભાં ઝાડ !

માનવીના બોલ ક્યાંય સંભળાતા નૈ
બધે પંખીના કલરવના ધોધ
દુર્વાસા મુનિ બધે પૂછતા ફરે
તમે જોયો છે ક્યાંય  મારો ક્રોધ ?

મારી ચામડાની બેગમાં જંગલનાં સંપેતરાં પહોંચાડું કોને કમાડ ?
પાણીની જેમ અહીં ઢોળાયું ઘાસ અને વાવટાની જેમ ઊભાં ઝાડ !

-અનિલ જોશી

કવિ જ્યાં પણ જાય, દરેક વસ્તુ, વ્યક્તિ, પ્રકૃતિ કે સૌદર્યની સરખામણી જાણે-અજાણે ‘પોતાની’ ભૂમિ સાથે કરે જ છે; જેમાંથી ક્યારેક માનવીના બોલ ન સંભળાવાની ‘આહ’ નીકળે છે તો ક્યારેક પંખીના કલરવના ધોધ વહેવાની ‘વાહ’ પણ નીકળે છે. પાણીની જેમ બધે ઢોળાયેલી જાજરમાન ગ્રીનરી જોઈને ‘વાહ વાહ’ કરી ઊઠતા કવિનાં દિલમાંથી ધૂળિયો મારગ ન હોવાની ‘આહ’ પણ નીકળી જ જાય છે.  આપણને જેમણે કેટલાંય સુંદર સુંદર તળપદાં ગીતો આપ્યા છે એવા કવિશ્રી અનિલભાઈને અમેરિકાનાં ‘બાલ્ટીમોર’ શહેરમાં ફરતા ફરતા પણ ‘ગાડી’ને જોઈને જો ‘ગાડું’ યાદ ન આવે તો જ નવાઈ લાગે…  🙂

Comments (8)

ગોદડામાં શું ખોટું ? – વિવેક મનહર ટેલર

PA302943
(દેશી કચ્છી ભમરડો…                                                …૩૦-૧૦-૨૦૦૯)

*

(લયસ્તરોના તમામ વાચકમિત્રોને બાળદિવસની શુભેચ્છાઓ)

*

મમ્મી  બોલી,  ઠંડી  આવી,  સ્વેટર  પહેરો  મોટું,
ગોદડું વ્હાલું અમને તો ભઈ, ગોદડાંમાં શું ખોટું?

ગોદડાંને પકડી તો જુઓ,
ગોદડાંમાં છે નરમી;
મથી-મથીને અમે કરી છે
અંદર ભેગી ગરમી.
ગોદડાંની   અંદર   હું   કેવો   મસ્તીથી  આળોટું ?
ગોદડું વ્હાલું અમને તો ભઈ, ગોદડાંમાં શું ખોટું?

ગોદડાંનો ગોટો છે આ કે
વારતાઓનો ડબ્બો?
ડુંગરમાંથી હાથી થઈ જાઉં,
ભૂત બની કહું, છપ્પો !
સ્વેટરમાં  તો  છોટુ  થઈને   રહેશે   ખાલી  છોટુ…
ગોદડું વ્હાલું અમને તો ભઈ, ગોદડાંમાં શું ખોટું?

-વિવેક મનહર ટેલર
(૧૧-૦૨-૨૦૦૮)

*

PA302947
(બે-બ્લેડ: કચ્છી ભમરડાની વિદેશી આવૃત્તિ?         … ૩૦-૧૦-૨૦૦૯)

Comments (12)

ગઝલ – આતિશ પાલનપુરી

જે થવાનું થૈ ગયું છે, થાય શું !
ને હવે એના ગયાની લ્હાય શું !

એમણે દીધું અમોને કૈં ઘણું,
ખોબલામાં માય તોયે માય શું !

જીવ લેશે જે અમારો એક દિન,
એ ફરેબી જિંદગીની હાય શું !

જે અહમ્ ની આગ ખુદ પીધા કરે,
એ અમોને પાય તોયે પાય શું !

સાવ ખાલી હાથ ‘આતિશ’ જન્મવું,
કોઈ પણ લૈ જાય તો લૈ જાય શું !

-આતિશ પાલનપુરી

વાંચતાવેંત ગમી જાય એવી મજાની ગઝલ… રદીફ તરીકે ‘શું’નો રણકાર આખી ગઝલમાં એક મજાનો ધ્વનિ સર્જે છે અને કવિ આ ધ્વનિને રણકાવવામાં સફળ રહ્યા છે એ આપણું સદભાગ્ય…

Comments (9)

પહેલાં એ ચકાસો – સુનીલ શાહ

વૃક્ષની આજે નીયત શાને તપાસો,
કે, તમે તડકે ધરી જોયો છે વાંસો ?

મેઘની આવી રહી છે લ્યો સવારી,
વીજરૂપે મોકલે છે આભ જાસો.

આ તિરાડો ભીંતની કે ભીતરી છે ?
પોપડા ખરતાં પહેલાં એ ચકાસો.

ભાગ્યને મારા ચકાસી લઉં સતત હું,
રોજ એની બાજુ ફેંકું એક પાસો.

એકથી બીજા સુધી પહોંચી શક્યા નહિ,
દોસ્ત, કોને કોણ દે એનો ખુલાસો ?

છત જવાની રોજ બનતી હોય ઘટના,
પણ તમે ત્યાં જઈને દીધો છે દિલાસો ?

-સુનીલ શાહ

કવિતા ક્યાંથી આવે છે? દૈવલોકમાંથી? કે પછી કોઈ ગેબી અગોચર મનોભૂમિમાંથી? કવિતા તો દોસ્તો, આપણી આસપાસથી જ આવતી હોય છે. આપણી પોતાની જિંદગીમાંથી જ. જે સૂર્ય, તડકા અને વૃક્ષને આપણે રોજ જોઈએ છીએ, ક્યારેક જેની નીચે છાંયડામાં બેસીને આરામ પણ કર્યો છે એ જ વૃક્ષ,તડકાને જોઈને કવિ ક્યારેક એવી વાત કરી બેસે કે આપણને કવિતા કેવી રીતે જન્મે છે એ વાતનું ગહન આશ્ચર્ય ઉપજે. સુનીલ શાહની આ ગઝલના બધા જ શેર સંતર્પક અને ધ્યાનાર્હ થયા છે પણ મારું મન તો મત્લાના શેર પર જ સમરકંદો-બુખારા ઓવારી બેઠા છે.  ‘ જેણે કદી પાપ ન કર્યું હોય એ પહેલો પથ્થર મારે’ની ઈશુ-પંક્તિ ગઝલના પહેલાં શેરમાં કેવી પ્રવાહિતાથી ઉતરી આવી છે !

Comments (11)

દીવાનગી પણ દોડશે -ગની દહીંવાળા

સ્પર્શથી નાતો હૃદય પોતાની રીતે જોડશે,
ટેરવાં નવરાં ! પરસ્પર ટાચકા કંઈ ફોડશે.

આ પ્રવાહો તો પવનનો સાથ લૈ દોડી રહ્યા !
શક્યતા પોતે જ શું અવસરનાં તોરણ તોડશે ?

આંતરિક સંબંધના શબ્દો તો નહીં ચૂકે વિવેક,
વારતા બનતાં કદી વસ્તુ મલાજો તોડશે.

ભાનમાં આવ્યા પછીની મૂંઝવણ તે આનું નામ !
અધસુણ્યું પડઘાય છે કંઈ: “મારો પીછો છોડશે?”

પગની સાંકળ, વહેલ ઘુઘરિયાળી જાણે લગ્નની,
એ જ રીતે ડોલતી દીવાનગી પણ દોડશે.

પુષ્પને ખીલ્યાનાં દૈ દઈએ અભિનંદન, ‘ગની’,
આ કળી જોશે તો શું ? મોઢું જરી મચકોડશે !

-ગની દહીંવાળા

સ્પર્શની સાથે પોતાની રીતે હૃદય નાતો જોડી જ લે છે, કેવી સાચુકલી વાત !  ચોથો શે’રમાં તો જાણે (ઓછેવત્તે અંશે) આપણા બધાની અનુભૂતિ કંડારાઈ છે… લાગણી હોય કે લગન હોય, વસ્તુ હોય કે વ્યક્તિ હોય- પીછો આસાનીથી ક્યાં છૂટે છે !

Comments (3)

ગઝલ -સુરેન ઠાકર ‘મેહુલ’

કોઈ ઉકેલી ના શકે એવી પહેલી જિંદગી,
ક્યાંક એ મોડી પડી ને ક્યાંક વહેલી જિંદગી.

જીવતાં જો આવડે જાહોજલાલી જિંદગી,
જીવતાં ના આવડે તો પાયમાલી જિંદગી.

પાસમાં એ છે અને હું ઝાંઝવાં જોયા કરું,
કોઈ સમજી ના શક્યું આ રૂપઘેલી જિંદગી.

એટલે આ બહાવરી આંખો જુએ ચારેતરફ,
કીકીઓ છે આપણી ભૂલી પડેલી જિંદગી.

લોકનાં ટોળાં કિનારે ઓર વધતાં જાય છે,
સૂર્ય સમજીને જુએ છે અધ ડૂબેલી જિંદગી.

આવડે, તો શોધ, એમાંથી તને મળશે ઘણું,
છે ઘણાં જન્મોથી આ તો ગોઠવેલી જિંદગી.

એટલે આ પાંપણો બીડાઈ ગઈ ‘મેહુલ’ તણી,
હાથતાળી દઈ ગઈ’તી સાચવેલી જિંદગી.

-સુરેન ઠાકર ‘મેહુલ’

ક્યારેક પહેલી જેવી તો ક્યારેક સહેલી જેવી લાગતી જિંદગીને કવિશ્રીએ ગઝલમાં બખૂબી ગોઠવી દીધી છે.  એક્કે એક શે’ર કાબિલેદાદ થયા છે.  એમાંની એક વાત તો મને ખૂબ જ જચી ગઈ- આવડે, તો શોધ, એમાંથી તને મળશે ઘણું…

Comments (7)

(યાદના છાંટા ન મોકલાવ) -આદિલ મન્સૂરી

તું વાતે વાતે શબ્દના ભારા ન મોકલાવ
તારા વિશેના અમને દિલાસા ન મોકલાવ

મંઝિલ તો ઝાંઝવાનું બીજું રૂપ છે અહીં
તું એને શોધવા વધુ રસ્તા ન મોકલાવ

જે આંખમાં રહેતો હતો ચહેરો કોઈનો
વેરાન એવી આંખમાં સપના ન મોકલાવ

આકાશ લઈને ચાંદ તો ડૂબી ગયો, હવે
અવકાશ ભરવા અમથા સિતારા ન મોકલાવ

છલકે છે બેઉ કાંઠે હજી પૂર શબ્દનાં
તળિયેથી તારા મૌનના પડઘા ન મોકલાવ

આંસુ વહીને જાય છે પગલાંની શોધમાં
બીજી તરફથી એને તું પાછાં ન મોકલાવ

બેસી પલાંઠી વાળીને સૂરજની વચ્ચોવચ
છ અક્ષરોના નામના દીવા ન મોકલાવ

હંધાય આલા ખાચરો જે બેઠા ડાયરે
તે સૌને ઘોળી ઘોળી કહુંબા ન મોકલાવ

પૂરી થઈ નથી હજી જીવનની આ ગઝલ
અધવચ્ચે આમ અટકીને મક્તા ન મોકલાવ

વરસ્યો’તો ધોધમાર તો વરસ્યા જ કર હવે
આદિલના દિલમાં યાદના છાંટા ન મોકલાવ.

-આદિલ મન્સૂરી (રમેશ પારેખની યાદમાં… ૫ જૂન, ૨૦૦૬, ન્યુ જર્સી)

છઠ્ઠી નવેમ્બરે જનાબ આદિલસાહેબની પ્રથમ પુણ્યતિથિ હતી… ર.પા.ની યાદમાં એમણે લખેલી આ ગઝલ આજે એમને અને એમનાં છ અક્ષરોનાં નામને પણ એટલી જ લાગુ પડે છે!  અધવચ્ચે અટકીને મક્તા લખી દઈ જીવનની ગઝલને પૂરી કરીને આપણી વચ્ચેથી ચાલ્યા ગયેલા શ્રી આદિલભાઈને લયસ્તરો અને લયસ્તરોનાં વાંચકો તરફથી હૃદયપૂર્વકની સાદર શ્રદ્ધાંજલિ.

Comments (13)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૮: છોરો કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતો’તો…

…તો મિત્રો, આજે અમે અમારી બાંધી મુઠ્ઠી આ ગીતની સાથે જ ખોલીએ છીએ… એ પણ લગ્નના થોડા સજીવ ચિત્રો સાથે !

PB083194

ધવલ કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતો’તો,
પેલી મોનલની આગળ-પાછળ ભમતો’તો,
લોસ એંજેલસની શેરીમાં અટવાતો’તો,
એટલાન્ટા ને એલ.એ.ની વચ્ચે રખડતો’તો,
Every weekend એ પ્લેનમાં ઉડતો’તો,
ધવલ કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતો’તો…
મોનલ કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતી’તી… 🙂

*

બંને જણા કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ જ કરતા હતા એટલે આ ગીત એમને માટે એકદમ યોગ્ય છે!

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/Chori-Kedada-Nu.mp3]

(વરપક્ષ તરફથી)

છોડી કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતી’તી,
અમારી ભાગોળે આવી ભમતી’તી,
અમારી શેરીઓમાં અટવાતી’તી,
તને પરણવાની ઘણી હોંશ રે આટલું સુણી લેજે !

મારા ભઈલાને ભાવતા ભોજન જો’શે,
એને નીત નવી વાનગી ખવડાવવી પડશે,
અલી, આટલી આવડત રાખજે, આટલું સુણી લેજે !

છોડી કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતી’તી,
અમારી ભાગોળે આવી ભમતી’તી.

(કન્યાપક્ષ તરફથી)

જમાઈ કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતા’તા,
મારી ભાગોળે આવી ભમતા’તા,
મારી શેરીઓમાં અટવાતા’તા,
તમને પરણવાની ઘણી હોંશ રે આટલું સુણી લેજો !

મારી બેનીને રે’વા મોટા બંગલા જો’શે,
એને ફરવા નીત નવી ગાડી જો’શે,
એને પે’રવા નીત નવી સાડી જો’શે,
તમે આટલી ત્રેવડ રાખજો આટલું સુણી લેજો !

(વરપક્ષ તરફથી)

છોડી કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતી’તી,
અમારી ભાગોળે આવી ભમતી’તી,
અમારી શેરીઓમાં અટવાતી’તી,
તને પરણવાની ઘણી હોંશ રે આટલું સુણી લેજે.

તારે સાસુની ચાકરી કરવી પડશે,
એનાં પડ્યાં બોલ તારે ઝીલવા પડશે,
તારે સસરાજીને માનપાન આપવા પડશે,
અલી, આટલો વિવેક રાખજે, આટલું સુણી લેજે !

(કન્યાપક્ષ તરફથી)

જમાઈ કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતા’તા,
મારી બેનીનાં કોડ પૂરા કરવા પડશે,
એને ફરવા ફોરેન લઈ જાવી પડશે,
એને ઓછુ જરા ના આવે એટલું જોતા જાજો.

જમાઈ કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતા’તા…
છોડી કે’દાડાનું ‘પૈણું પૈણું’ કરતી’તી…

*

આ સાથે જ માણીએ એમનાં લગ્નનાં બીજા થોડા ફોટાઓ… જે ખાસ તમારા માટે તાત્કાલિક પાડીને (રીશેપ્શન માણ્યા પહેલાં જ) મૂકીએ છીએ… આપણાં ઘરનાં જ ફોટોગ્રાફર વિવેકનાં કેમેરાની નજરે…!

*

PB073149

PB083166

PB083200

PB083210 crop

(લયસ્તરો ટીમ -વિવેક, ધવલ, મોના-સાથે નવેલી દુલ્હન-મોનલ)

*

dhaval & monal
(… and they lived happily ever after !! )

*

અમારા વહાલા મિત્રો ધવલ-મોનલનાં લગ્ન-પ્રસંગ નિમિત્તે અહીં ઉજવાયેલા સપ્તપદી વિશેષ (જે આ આઠમી પોષ્ટની સાથે અષ્ટપદી વિશેષ થઈ ગયો છે!), ઊર્મિસાગર.કૉમ પર ઉજવાયેલાં ફટાણાં-સ્પેશ્યલ અને ટહુકો પર ઉજવાયેલાં લગ્નગીત-સ્પેશ્યલ અવસરમાં શામિલ થઈ આ અવસરને વધુ ધવલ કરવા બદલ આપ સૌ મિત્રોનો અંતરની ઊર્મિથી ખૂબ ખૂબ આભાર…!

(લગ્નની વિધિની જાણકારી માટે ગુર્જરી.નેટનો, ચિત્રો માટે નૈનેશ જોશીનો અને ઓડિયો માટે ખાસ નીરજ શાહનો અને જયશ્રીનો આભાર…)

Comments (39)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૭: આજ વર-કન્યાનાં લગનની વધામણી

જેના માટે ‘લયસ્તરો’ના આંગણે સાત દિ’થી શહેનાઈ ગૂંજી રહી છે અને લગ્નગીતોના માંડવડાં બંધાઈ રહ્યાં છે, એ વહાલસોયા દોસ્તના આજે લગ્ન છે ત્યારે દુલ્હા-દુલ્હનને અમારા અને તમારા તરફથી મબલખ અભિનંદન અને લાખ લાખ શુભકામનાઓ.  સફળ, પ્રેમાળ અને પ્રસન્ન દાંપત્યજીવન માટેની અગણિત શુભેચ્છાઓ સાથે આ નવલા વરરાજા અને એની નવલી વરરાણીને આજે વધાવીએ… (અને હા, કાલે જ અમે ખોલીશું… અમારી બાંધી મુઠ્ઠી! )

M1

(ચિત્ર : નૈનેશ જોશી)

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/Vadhamani.mp3]

વધામણી… વધામણી… આજ વર-કન્યાનાં લગનની વધામણી.

આંગણ રૂડાં સાથિયા પુરાવ્યા, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
એજી દ્વારે દ્વારે તોરણિયા બંધાવ્યા, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
વિવાહ કેરો શુભ દિન આયો, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
વધામણી… વધામણી… આજ વર-કન્યાનાં લગનની વધામણી.

મહેલુંમાં માંડવા રોપાવ્યા, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
કુમકુમને ફુલડે વધાવ્યા,રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
સૌના તનમનમાં આનંદ છાયો, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
વધામણી… વધામણી… આજ વર-કન્યાનાં લગનની વધામણી.

ઢોલીડે ઢોલને ગજાવ્યા, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
ડેલી માથે દિવડા પ્રગટાવ્યા, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
વર વહુને મોતીડે વધાવ્યાં, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
વધામણી… વધામણી… આજ વર-કન્યાનાં લગનની વધામણી.

પ્રભુતામાં પગલાં પથરાયાં, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
વરવહુ આજે બંધનમાં બંધાયા, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
હૈયાનાં તારને મિલાવ્યા, રાજ રંગીલા હો રાજ રંગીલા.
વધામણી… વધામણી… આજ વર-કન્યાનાં લગનની વધામણી.

*

કંસાર ખવડાવવાની વિધિ પછી હવે આશીર્વાદ…. સાળો-સાળી પગરખાંના રૂપિયા ઉઘરાવે.. અને કન્યાવિદાયની કરુણ ઘડી આવે… છેલ્લે સાસરે આવેલી નવવધૂને આવકારવાની વિધિ થાય, જેમાં ગૃહપ્રવેશ પહેલાં દિયર-નણંદો ઘરના દ્વાર બંધ કરી દઈ ભાઈ પાસે ગૃહપ્રવેશ માટે રૂપિયાની માંગણી કરે (અને કઢાવેય ખરા!)… ત્યારબાદ મીંઢળ છોડવાની, છેડાછેડી છોડવાની અને કંકુપાણી ભરેલા પાત્રમાંથી સિક્કા શોધવાની વિધિઓ થાય… પછી શું થાય એ તો હવે દુલ્હા-દુલ્હન જ જાણે!

Comments (9)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૬: લાડો લાડી જમે રે કંસાર

M8

(ચિત્ર : નૈનેશ જોશી)

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/Lado-Ladi-Jame-Re-Kansar.mp3]

લાડો લાડી જમે રે કંસાર, કંસાર કેવો ગળ્યો લાગે રે
લાડો લાડી જમે રે કંસાર, કંસાર કેવો ગળ્યો લાગે રે

નાખે મહીં ઘી કેરી ધાર, સંસાર પાયો ગળ્યો લાગે રે
લાડો લાડી જમે રે કંસાર, કંસાર કેવો ગળ્યો લાગે રે

સાસુજી શુભ સજી શણગાર, પીરસવાને આવિયાં રે
ભીની વડી સાકર તૈયાર, ઝારી ભરીને લાવિયાં રે
પીરસતાં મન મલકાય, આનંદ અંગ અંગમાં રે
ભેગા બેસી જમે વરકન્યાય અધિક ઊંચા રંગમાં રે
પાસે બેઠી સૈયરો બે-ચાર તપાસ રાખે તે તણી રે
રત્ને જડ્યો બાજોઠ વિશાળ મૂકે છે મુખ આગળ રે
લાડો લાડી જમે રે કંસાર, આનંદ આજ અતિઘણો રે

લાડો લાડી જમે રે કંસાર, કંસાર કેવો ગળ્યો લાગે રે
લાડો લાડી જમે રે કંસાર, કંસાર કેવો ગળ્યો લાગે રે

*

જાનૈયાઓ તો ક્યારના ભોજન માટે ગોઠવાઈ ગયા છે પરંતુ માંડવામાં થોડીઘણી વિધિ તો હજીબાકી છે.  જેમ કે વરકન્યા એકબીજાનું મ્હોં મીઠું કરાવતા હોય… લગ્નના દિવસે વર અને વધૂ ઉપવાસ કરે (મોટાભાગના કિસ્સામાં માત્ર વધૂ) એવો રિવાજ છે.. આ ઉપવાસના પારણાં કંસાર વડે થાય અને કંસારની મીઠાશ સંસારમાં ઉતરે એવી આશા સેવાય…

Comments (7)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૫: પહેલું પહેલું મંગળિયું વરતાય રે

M9

(ચિત્ર : નૈનેશ જોશી)

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/Pahelu-Pahelu.mp3]

પહેલું પહેલું મંગળિયું વરતાય રે,
પહેલે મંગળ ગાયોનાં દાન દેવાય રે,
અગ્નિદેવીની સાક્ષીએ ફેરા ફરાય રે,
સૌને હૈયે આનંદ અતિ ઉભરાય રે.

બીજું બીજું મંગળિયું વરતાય રે,
બીજે મંગળ રૂપાંનાં દાન દેવાય રે,
માંડવડામાં મંગળગીતો ગવાય રે,
શુભદિન આજે શુકનનો કહેવાય રે.

અગ્નિદેવીની સાક્ષીએ ફેરા ફરાય રે
સૌને હૈયે આનંદ અતિ ઊભરાય રે

ત્રીજું ત્રીજું મંગળિયું વરતાય રે,
ત્રીજે મંગળ સોનાંનાં દાન દેવાય રે,
ફૂલડાં કેરી ફોરમ બધે પ્રસરાય રે,
બન્ને પક્ષે આનંદ અતિ ઉભરાય રે.

ચોથું ચોથું મંગળિયું વરતાય રે,
ચોથે મંગળ કન્યાનાં દાન દેવાય રે,
અગ્નિદેવીની સાક્ષીએ ફેરા ફરાય રે,
માંડવડામાં મંગળગીતો ગવાય રે…

Satapadi

*

હસ્તમેળાપ પછી મંગળસૂત્ર, સિંદૂર અને મંગળફેરા… અને પછી સપ્તપદી…

વર કન્યાને સાહચર્ય અને સૌભાગ્યના પ્રતીક સમું મંગળસૂત્ર પહેરાવે, સેંથીમાં સિંદૂર પૂરે પછી મંગળફેરા ફરાય. આમ તો આપણે બધા જ ચાર મંગળફેરાનો મતલબ જાણીએ છીએ. ચાર ફેરા એટલે કે લગ્નજીવનનાં પુરુષાર્થનાં ફેરા: ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ.  ત્રણ ફેરામાં પુરુષ આગળ રહે અને ચોથા ફેરામાં સ્ત્રી આગળ થાય.  મતલબ કે ધર્મ, અર્થ અને કામમાં પુરુષનું વર્ચસ્વ હોય, પરંતુ જ્યારે મોક્ષની વાત આવે ત્યારે એ સ્ત્રીના નેતૃત્વ વગર શક્ય નથી. મંગળફેરા બાદ સપ્તપદી આવે છે જેમાં વર-કન્યા ચોખાની સાત ઢગલીઓ ફોડી અરસપરસ સાત પ્રતિજ્ઞાઓ લે છે અને એકબીજાને વફાદારી અને સાહચર્યનું વચન આપે છે.  પછી ગોરબાપા મંગલાષ્ટક બોલી નવદંપતિને આશીર્વાદ આપીને લગ્નની ધાર્મિક વિધિ પૂરી થયાનું એલાન કરે છે. મંગલાષ્ટકના આઠ અષ્ટકો દ્વારા નવદંપતિનું દાંપત્ય જીવન સરળ, સફળ અને પ્રસન્ન નીવડે એવી મંગળ કામનાઓ કરવામાં આવે છે.

*

इष एकपदी भव । (તું પહેલું પગલું અન્નને માટે ભર.)

उर्झे द्विपदी भव । (તું બીજું પગલું બળને માટે ભર)

रायस्पोषाय त्रिपदी भव । (તું ત્રીજું પગલું સંપત્તિને માટે ભર)

मायोभव्याय चतुष्पदी भव । (તું ચોથું પગલું સુખચેનને માટે ભર)

प्रजाभ्यः पंचपदी भव । (તું પાંચમું પગલું સંતતિને માટે ભર)

ऋतुभ्य: षट्पदी भव । (તું છઠ્ઠું પગલું ઋતુઓને માટે ભર)

सखा सप्तपदी भव । (સાતમું પગલું  ભરીને તું મારી મિત્ર થા)

– લગ્નમંગલ, આશ્વાલયન ગૃહ્યસૂત્ર

Comments (9)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૪: હાથ કન્યાનો હેતે ઝાલો વરરાજા

M2

(ચિત્ર : નૈનેશ જોશી)

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/Hath-Kanya-No.mp3]

હાથ કન્યાનો હેતે ઝાલો વરરાજા
ઉત્તમકુળની છે કન્યા વરરાજા… હાથ o

દીકરી ઉછેરી રૂડી રીતે વરરાજા,
શિખામણ ભેળી આપી સાથે વરરાજ… હાથ o

વિયોગ વેઠ્યો નથી કદીયે વરરાજા
આજ વિયોગ અમને સાલે વરરાજા… હાથ o

સંપી રહેજો સંસારે શાણા વરકન્યા !
સુખદુ:ખમાં ભાગ લેજો વ્હાલા વરકન્યા… હાથ o

અમ ઘરની શોભા તમને સોંપી વરરાજા,
અમ ઘરનું મૂલ તમને સોંપ્યું વરરાજા… હાથ o

ઈંદ્ર-ઈંદ્રાણી જેવા શોભો વરકન્યા,
રાધા ને કૃષ્ણ જેવા દીપો વરકન્યા… હાથ o

*

જાન પ્રસ્થાન પછી વરની પોંખણી… વરમાળા પહેરાવ્યા બાદ હસ્તમેળાપ… છેડાછેડી બંધાય…

માંડવામાં વરરાજાની પધરામણી પછી ગોરબાપા એની પાસે થોડી પૂજા વગેરે કરાવે અને કન્યાની પધારમણી થાય એ પહેલાં એમની વચ્ચે એક પડદો ગોઠવી દેવામાં આવે. (ત્યાં સુધીમાં વરરાજાનાં પગરખાં તો ઉપડી જ ગયા હોય!)  ‘કન્યા પધરાવો સાવધાન’ નો મંત્રોચ્ચાર થાય, કન્યાની  પધરામણી થાય અને પડદાની નીચેથી વરના હાથમાં કન્યાનો હાથ મૂકવામાં આવે.  હસ્તમેળાપ -પાણિગ્રહણ- એ લગ્નવિધિનું મુખ્ય અંગ છે. કેમકે ખરી રીતે તો એ હૈયા-મેળાપ જ હોય છે.  હસ્તમેળાપની વિધિ પૂરી થાય એટલે થાળી-વેલણના નાદ સાથે વરકન્યાની વચ્ચેથી પડદો ખસેડી લેવામાં આવે, ત્યારે જ વરરાજા કન્યાનાં મુખારવિંદનાં પ્રથમવાર દર્શન કરે છે.  (જો કે હવે તો એ વાત ભાગ્યે જ બને છે) ત્યારબાદ એકબીજાને ફૂલોનો હાર પહેરાવી વરકન્યા એકબીજાનું સ્વાગત કરે છે, પરંતુ ગોરબાપા તો સૂતરની એક જ આંટી બંનેના ગળામાં પહેરાવે છે અને આમ સૂતરના તાંતણે બે હૈયાને એક કરે છે.  અને વરરાજાની બહેન દ્વારા છેડાછેડી બંધાય છે…

Comments (4)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૩: કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે

M11

(ચિત્ર : નૈનેશ જોશી)

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/KesariyoJaanLaavyo.mp3]

કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે…
કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે…

જાનમાં તો આવ્યા મુનશી, માંડવે મૂકાવો ખુરશી,
કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે.

જાનમાં તો આવ્યા મોટા, જળ ભરી લાવો લોટા.
કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે.

જાનણીએ પે’ર્યા અમ્મર, માંડવામાં નથી ઝુમ્મર,
કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે.

જાનમાં તો આવ્યા પારસી, માંડવે મૂકાવો આરસી,
કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે.

જાનમાં તો આવ્યા સિધ્ધી, સિધ્ધી દેખી વેવણ બીધી,
કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે.

જાનમાં તો આવ્યા ગોરા, વેવણ તમે લાવો તોરા,
કેસરિયો જાન લાવ્યો જાન લાવ્યો રે.

*

માંડવે જાન આવે ત્યારે ગવાતું ફટાણું*… આ ફટાણું મેં એટલું બધું સાંભળ્યું છે કે ન પૂછો વાત. વળી, વરપક્ષ તરફથી આ ફટાણું ગવાય ત્યારે એનો જવાબ આપતું એક ફટાણું કન્યાપક્ષ તરફથી તરત જ ગૂંજી ઊઠે…

આવી શું જાન લાવ્યા, જાન લાવ્યા રે…
આવી શું જાન લાવ્યા, જાન લાવ્યા રે…

માંડવામાં મૂકી ખુરશી, જાનમાં તો નથી મુનશી,
આવી શું જાન લાવ્યા, જાન લાવ્યા રે.

માંડવામાં મૂક્યા લોટા, જાનમાં તો નથી મોટા,
આવી શું જાન લાવ્યા, જાન લાવ્યા રે.

માંડવામાં મૂક્યા તકિયા, જાનમાં તો નથી શેઠિયા,
આવી શું જાન લાવ્યા, જાન લાવ્યા રે.

માંડવામાં મૂકી આરસી, જાનમાં તો નથી પારસી,
આવી શું જાન લાવ્યા, જાન લાવ્યા રે.

*

હવે થશે જાન પ્રસ્થાન… (ત્યારે વરરાજાએ કોઈ હઠ કરી હોય કે ના કરી હોય તોયે એની હઠના ગીતો તો ગવાય જ)… પછી વર ઘોડે ચડે. વરઘોડો એટલે ઈન્દ્રિયોના ઘોડાને અંકુશમાં રાખવા માટેની ચેતવણીનું પ્રથમ પગલું.  પછી માંડવે આવેલાં વરને કન્યાની માતા પોંખવા આવે.  આ વિધિમાં લાકડાનાં બનાવેલા નાના રવઈ, મુશળ, ઘુંસરી અને તરાકથી સાસુ વરરાજાને પોંખેં છે.  રવઈ જીવનને પ્રેમમય બનાવવા માટે મનના તરંગોને વલોવીને મંથન કરીને પ્રેમનું દોહન કરવાનું શીખવે છે.  મુશળ વાસનાઓને ખાંડી નાંખી પ્રેમ પ્રગટાવવાનું શીખવે છે. ઘુંસરી પતિ-પત્નિને શીલ અને સંયમમાં સમાંતર ચાલી જીવન રથને સહકાર અને પ્રેમથી ખેંચી સુખી થવા પ્રેરે છે. તરાક સૂચવે છે કે રેંટિયા જેવા લગ્નજીવનમાં  પતિ-પત્નીરૂપી બે ચક્રો મળીને પ્રેમની દોરી વડે આ તરાક(ચાક)ને બંધાયેલા અને ફરતા રાખે તો જ સ્નેહરૂપી સૂતર નીકળશે.  આમ પોંખવા આવનાર સાસુ વરને માંયરામાં આવતા પહેલા જ સાવધાન કરે છે. અને એનો જવાબ વરરાજા સંપુટને તોડીને આપે છે. સંપૂટ તોડવાની વિધિ દ્વારા વરરાજા સાસુજીને કહે છે કે તમારી ચેતવણી હું સમજ્યો છું પણ મારા એકલાની આશા, ઇચ્છા, અરમાનો પર હું હવે નહિ ચાલું.  એનો અહીં ભાંગીને ભૂક્કો કરૂં છું.  હવેથી અમારા બંનેની આશા, ઇચ્છા અને અરમાનો એક હશે તે પ્રમાણે જ જીવન યાત્રા કરીશું.  આ વિધિમાં સાસુજી દ્વારા જમાઈરાજાનું નાક ખેંચવાની રસમ પણ ખૂબ જ મજાની અને મસ્તીભરી હોય છે.

અને ફટાણાંની લલકાર તો જાન માંડવે આવી ગઈ હોય ત્યારથી જ બંને પક્ષે ચાલુ થઈ ગઈ હોય… ક્યારેક તો બંને પક્ષે રાડો પાડી પાડીને એકબીજાને માટે એવી જોશીલી ને હોંશીલી રીતે ફટાણાં ગવાતા હોય છે કે સાંભળતું કોણ હશે અને સંભળાતું શું હશે- એ જ સવાલ થાય…!

* ફટાણાં એટલે લગ્નમાં ગવાતાં વ્યંગગીતો… લગ્ન એ કદાચ એક જ એવો પ્રસંગ હશે કે જેમાં વર-કન્યા બંને પક્ષો  એકબીજાને અને થનારાં સગાસંબંધીઓને એમના નામસહિત અપમાનજનક શબ્દો ફટાણાંમાં બિંદાસ્ત રીતે કહી શકે છે, અને એ પણ કોઈનેય ખોટું લાગશે કે કેમ- એવા ડર વિના ! 🙂

Comments (6)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૨: કન્યા છે કાંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે

M6

(ચિત્ર : નૈનેશ જોશી)

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/Kanya-Chhe.mp3]

કન્યા છે કાંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે,
કન્યા કાગળ મોકલે તમે રાયવર વ્હેલા આવો ને…

કન્યા છે કંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે
કન્યા કાગળ મોકલે, તમે રાયવર વહેલાં આવો રે..

હું કેમ આવું? મારા દાદાજી રીસાણા રે,
તમારા દાદાને પાઘડી પહેરામણી, રાયવર વહેલાં આવો ને…
કન્યા છે કંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે

હું કેમ આવું? મારા પિતાજી રીસાણા રે,
તમારા પિતાને ખેસની પહેરામણી, રાયવર વહેલાં આવો ને…
કન્યા છે કંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે.

હું કેમ આવું? મારા માતાજી રીસાણા રે,
તમારી માતાને સેલાની પહેરામણી, રાયવર વહેલાં આવો ને…
કન્યા છે કંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે.

હું કેમ આવું? મારા બેનીબા રીસાણા રે,
તમારી બેની ને સોળે શણગાર, તમે રાયવર વહેલાં આવો ને…
કન્યા છે કંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે.

હું કેમ આવું? મારા વિરાજી રીસાણા રે,
તમારા વિરાને સૂટની પહેરામણી, રાયવર વહેલાં આવો ને…
કન્યા છે કંઈ માણેકડું ને વર મોતીનો દાણો રે.
કન્યા કાગળ મોકલે, તમે રાયવર વહેલાં આવો ને…

*

ગણેશજીની સ્થાપના, કુળદેવીને આમંત્રણ અને માણેકથંભને રોપ્યા બાદ… ચાક વધાવવાની વિધિ થાય… પીઠી ચોળવાની વિધિ થાય… મોસાળા પૂજાય… એનાંયે ગીતો ગવાય.

હવે તો પોતાના જ લગ્નમાં વર-કન્યાએ પોતે જ કેટલી બધી તૈયારી કરવી પડતી હોય છે…! (અનુભવે સમજાયેલું સત્ય!)  પહેલાં તો બધું જ વડીલો કરી લેતા… વળી કન્યાને તો લગ્નનાં થોડા દિવસો પહેલાંથી જ ઘરનું કામ કરવાની લાડથી મનાઈ કરવામાં આવતી… અને ત્યારે કદાચ કન્યાની અધીરાઈને આવા ગીતોએ જ વાચા આપી હશે. અત્યારે તો હવે……. 🙂

Comments (6)

સપ્તપદી વિશેષ: પદ ૧: આજ વગડાવો વગડાવો રૂડાં શરણાયું ને ઢોલ

‘લયસ્તરો’ પર સામાન્ય રીતે પ્રશિસ્ત કવિતાઓ જ મૂકવાનો અમારો ઉપક્રમ રહ્યો છે. પણ મિત્રો, ક્યારેક સાવ અલગ ચીલો ચાતરવાની મજા પણ શું અનોખી નથી હોતી?!  પ્રવાહથી વેગળાં થઈને તરવાનો નિજાનંદ પણ સાવ નોખો જ હોય છે ને… એક ખાસ પ્રસંગના અન્વયે અમે આજથી સાત દિવસ સુધી લયસ્તરો પર જાણીતા ને માણીતા લગ્નગીતો સંગીત સાથે પીરસવાનાં છીએ.  પણ રહો… આ ખાસ પ્રસંગ કયો છે, એવું અત્યારે કોઈ પૂછશો મા… એ તો સમય આવ્યે અમે જ આ બાંધી મુઠ્ઠી ખોલવાનાં… (જેમને ખબર છે તેમને તેમના હાથ પર કંટ્રોલ કરવા વિનંતી… ) 🙂

સાત દિવસમાં સાત લગ્નગીતોનો અનૂઠો રસથાળ લઈને અમે આપ સહુ જાનૈયાઓનું સ્વાગત કરવા આવ્યા છીએ.  અત્યારે આ વાંચી રહ્યા છો એનો મતલબ કે તમે પણ જાનમાં આવી જ ગયા છો… તમારાં સ્વાગતમાં જો કંઈ ઉણપ રહી જાય તો માઠું જરાયે ના લગાડશો…!

– ઊર્મિ-વિવેક

*

સપ્તપદી વિશેષ સપ્તાહનાં મંગલ અવસરનાં આ પ્રથમ દિવસે લગ્નનો જબરદસ્ત ઢોલ વગાડીએ…

M5

(ચિત્ર : નૈનેશ જોશી)

[audio:http://urmisaagar.com/saagar/audio/lagngeet/AajVagdavo.mp3]

આજ વગડાવો વગડાવો રૂડાં શરણાયું ને ઢોલ
હે શરણાયું ને ઢોલ નગારા, શરણાયું ને ઢોલ.

આજ અજવાળી અજવાળી રૂડી રાતડી રે,
સખી, રઢિયાળી રઢિયાળી કહો વાતડી રે;
મને આંખડીમાં દીધાં ખુલ્લા જન્મોનાં કોડ,
વગડાવો વગડાવો રૂડાં શરણાયું ને ઢોલ… આજ o

આજ નાચે રે ઉમંગ અંગ અંગમાં રે.
હું કે ‘દી રંગાણી એના રંગમાં રે..
હું તો બંધાણી સખી એની નજર્યું ને દોર..
વગડાવો વગડાવો રૂડાં શરણાયું ને ઢોલ… આજ o

*

લગ્નગીત એ લોકગીતનો જ એક પ્રકાર છે. સ્થળ-સંજોગ, દેશ-વેશ અને વ્યક્તિ-સમાજ પ્રમાણે આ લોકગીતોની નવી નવી આવૃત્તિ સદા આવ્યા જ કરતી હોય છે.  લગ્ન એટલે માનવજીવનનો સૌથી મોંઘેરો અને માંગલિક અવસર…  માત્ર બે વિજાતિય દેહનું જોડાણ નહીં, પરંતુ બે દેહ દ્વારા બે મન-હૃદયને એક કરવાની વિધિ અને એમનાં એક થવાનો આનંદ-મંગલ અવસર.  આપણે ત્યાં લગ્નની લગભગ બધી વિધિઓનાં ગીતો ગવાતાં હોય છે.  વચ્ચેનાં ગાળામાં પહેલા જેવા પરંપરાગત ગીતો એટલા બધા સાંભળવા મળતાં ન્હોતા. પરંતુ હવે તો લગ્નગીતો ગાવાવાળાનાં ખાસ ગ્રુપને જ બોલાવી લેવામાં આવે છે.  કમસે કમ આવી રીતે પણ હવે થોડા પરંપરાગત ગીતો સાંભળવા તો મળી જાય છે.  અમારે ત્યાં હજીયે લગ્નનાં બે-ત્રણ દિવસ પહેલાં લગ્નગીત ગાવાનો કાર્યક્રમ રાખી શેરીની, ફળિયાની કે ગામની ઘણી સ્ત્રીઓને ગીતો ગાવા ને ઝીલવા માટે ખાસ બોલાવવામાં આવે.  ત્યારે જ મહેંદી પણ મૂકાય જાય.  કલાક બે-કલાક સાથે બેસીને ગીતો ગાયા બાદ છોકરા કે છોકરીની ફોઈ-કાકીઓ તરફથી આવનાર દરેક સ્ત્રીઓને એક એક વાસણ મિઠાઈ (હવે ચોકલેટ!) સાથે વહેંચવામાં આવે.  (નોંધ: ડિપ્રેસ ઈકોનોમીને લીધે વાસણ વહેંચવાની પ્રથા અહીં બંધ રાખવામાં આવી છે!)

લગ્નની વિધિમાં સૌ પ્રથમ ગણેજીની સ્થાપના કરવામાં આવે, વરકન્યાનાં કુળદેવીઓને આમંત્રણ અપાય, માણેકથંભ રોપાય અને આ બધી વિધિઓનાં ગીતોય ગવાય…….

આ જ શુભ પ્રસંગે ‘ગાગરમાં સાગર’ પર પણ ઉજવાઈ રહ્યું છે, ફટાણાં-સ્પેશ્યલ અને ‘ટહુકો’ ઉપર લગ્નગીત-સ્પેશ્યલ !

Comments (8)