આપણી યાદગાર ગઝલો : ૧૫ : હસ્તાયણ – રમેશ પારેખ
હાથ સૂમસામ બની મેજ પર પડેલા છે,
અસંખ્ય ઝાંઝવાને સ્પર્શવાથી મેલા છે.
અડે અડે ત્યાં ઉઝરડા પડે છે સપનાંને,
હાથને ટેરવાં સાથે જ નખ મળેલા છે.
આંગળી નામની પાંચે છિનાળ પુત્રીએ,
સળંગ હાથને બેઆબરૂ કરેલા છે.
કોઈના હાથને પસવારે હાથ કોઈનો,
તો થાય: મારા હાથ આ જ છે કે પેલા છે?
એક તો હાથનું પોત જ છે સાવ તકલાદી,
ને એમાં હસ્તરેખાઓના સળ પડેલા છે.
‘રમેશ’, હાથતાળી દઈ ગયો ભીનો સાબુ,
ને હાથ ઝાંઝવાને સ્પર્શવાથી મેલા છે.
-રમેશ પારેખ
રમેશ પારેખની ગઝલોમાંથી એક જ ગઝલની પસંદ કરવાનું કોઈ કહે એ તો સ્વર્ગમાં જાવ ને ઈન્દ્ર તમને એક જ અપ્સરા પસંદ કરવાનું કહે એવી વાત છે 🙂 ખેર, આ ‘અન્યાય’ની વાત જવા દઈને આપણે ગઝલની વાત કરીએ.
દેવોનું રામાયણ હોય, માનવીઓનું હસ્તાયણ હોય. રામાયણ એ આદર્શની કથા છે; હસ્તાયણ એ વાસ્તવની વ્યથા છે.
ર.પા. આ ગઝલમાં હાથના રૂપકનો ઉપયોગ કરીને જે રીતે માનવ સ્વભાવની બારીકીઓનું ચિત્રણ કરે છે એ ગઝલને અનેક સ્તરે જુદા જુદા અર્થઆયામો પ્રદાન કરે છે. (વિજ્ઞાનની નજરે જુઓ તો ઉત્ક્રાંતિમાં સૌથી છેલ્લે જ્યારે હાથનો વિકાસ થયૌ ત્યારે જ વાનરમાંથી માણસ બન્યો. હાથ એ રીતે માણસ માટે બહુ ઉપયુક્ત રૂપક છે!)
ઝાંઝવાને સ્પર્શવા – એટલે કે અપ્રાપ્યની પાછળ દોડવા- થી થાકેલા, મેલા થયેલા માણસને તમે તમારી આજુબાજુ જોયો જ હશે. સપનાંને સપનાં રહેવા દેવાનુ માણસના સ્વભાવમાં નથી. સપનાંને વાસ્તવમાં ખેંચી લાવવની જીદને લીધે જ આપણે એમને ચારે તરફથી ઉઝરડી નાખીએ છીએ. ત્રીજા શેરમાં પાંચ છિનાળ પુત્રીઓ – એટલે કે આપણને પરવશ બનાવતી પાંચ ઈન્દ્રિયો – ને લીધે સતત બદનામ થયા કરવાના માનવજાતના શાપની વાત અદભૂત રીતે કરી છે. માણસના પોતાની બધી મર્યાદાઓને અતિક્રમિ જવાના એકમાત્ર રસ્તા – એટલે કે પ્રેમ – ની વાત એના પછીના શેરમાં બહુ નાજુક રીતે આવે છે. વારંવાર નસીબનો ટેકો લેવા દોડી જતા – હસ્તરેખા પરવશ – તકલાદી માણસો પ્રત્યે કવિએ જરા કટાક્ષ કરી લીધો છે. મેલા મનને સાફ કરવાનો રસ્તો ઝટ હાથ આવતો નથી એ તરફ ઈશારો કરીને કવિ ગઝલને સમેટી લે છે.
ર.પા.ની ગઝલોમાં આ ગઝલ એક સિમાચિહ્ન છે.
અનામી said,
December 12, 2008 @ 3:25 AM
સરસ.
વિવેક said,
December 12, 2008 @ 6:43 AM
મેં વાંચેલા યાદગાર ગઝલ-આસ્વાદોમાંનો નિઃશંક એક….
ઊર્મિ said,
December 12, 2008 @ 7:51 AM
આ સુપર્બ ગઝલ વિશે કંઈ કહેવાનું ગજુ તો નથી મારું, પણ-
અરે વાહ ડોક્ટરસાહેબ, શું મજાનો આસ્વાદ કરાવ્યો છે?!
હાચ્ચે જ મજ્જા આવી ગઈ…
Dr.Vinod said,
December 12, 2008 @ 8:52 AM
અતિસુંદરગઝલ..!
રમેશ પારેખ વિશે કાંઇ કહેનાનું નથી.. રમેશ્પારેખ એટલે રમેશ પારેખ
"koik" said,
December 12, 2008 @ 10:22 AM
મજા આવી ગઈ
ડૉ. મહેશ રાવલ said,
December 12, 2008 @ 12:40 PM
ર.પા.એ જે રીતે આ ગઝલમાં “હાથ”ની વાત વણી છે,હું નથી માનતો કે ગુજરાતી કાવ્યવિશ્વમાં કોઇએ કરી હોય….જુઓ તો ખરા…!
આંગળી નામની પાંચે છિનાળ પુત્રીએ,
સળંગ હાથને બેઆબરૂ કરેલા છે.
આ લેવલે નજીકના ભવિષ્યમાં મને નથી લાગતું કે કોઇ પ્હોંચી શકે….!!!!!!
sagar said,
April 11, 2013 @ 8:28 AM
વાહ
Kajal kanjiya said,
July 18, 2021 @ 3:00 AM
ખૂબ સરસ ગઝલ